Στα χρόνια των «εκκαθαρίσεων»…

Ο συγγραφέας Hλία Ερενμπουργκ για τον σταλινισμό

Μια και ο -συνεχιζόμενος- λόγος για τα 100 χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης, να σταθώ σ’ έναν συγγραφέα, πιστό στο σοβιετικό καθεστώς, αλλά άκρως επικριτικό του σταλινισμού -ειδικότερα μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ (Φεβρουάριος 1956), οπότε ο τότε γεν. γραμματέας του κόμματος Νικίτα Χρουστσόφ «αποκαθήλωσε» τον Στάλιν, ο οποίος είχε πεθάνει τρία χρόνια πριν.

Είναι ο Ηλία Ερενμπουργκ (1891-1967) που τις ημέρες αυτές (δεν έχω ακριβή ημερομηνία) συμπληρώνονται 50 χρόνια από τον θάνατό του, γνωστός και στο ελληνικό κοινό από τα βιβλία του «Η θύελλα», «Η πτώση του Παρισιού», «Ενατο κύμα», «Χωρίς ανάσα», «Τα χιόνια λιώνουν», την εξάτομη αυτοβιογραφία του «Ανθρωποι Χρόνια Ζωή» κ.ά.

Πολέμιος του τσαρισμού ο Ερενμπουργκ (είχε εισπράξει και μια φυλακή), υπερασπιστής, όπως προαναφέρθηκε, και ευνοούμενος του σοβιετικού καθεστώτος, έχοντας γνωρίσει προσωπικά τον Στάλιν, αλλά και τον Λένιν, αντιπρόεδρος του Ανώτατου Σοβιέτ και του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης, τιμημένος με το Βραβείο Λένιν (1952) και δύο φορές (1942 και 1948) με το Βραβείο Στάλιν, έχαιρε και διεθνούς εκτίμησης.

Κι από γνωριμίες και φιλικές σχέσεις με πνευματικές προσωπικότητες -συμπατριώτες και ξένους: Μαγιακόφσκι, Μέγερχολντ, Πάστερνακ, Γεσένιν, Πικάσο, Χέμινγουεϊ, Ζιντ, Ματσάντο, Ιστράτι κ.ά., συμπεριλαμβανομένου και του δικού μας Κώστα Βάρναλη που επίσης έχει τιμηθεί με το βραβείο Λένιν, στην απονομή του οποίου στη Μόσχα, το 1959, είχε παραστεί και ο Ερενμπουργκ.

Και δεν είχε διαπρέψει μόνο ως λογοτέχνης, αλλά και ως πολυταξιδεμένος δημοσιογράφος έχοντας περιγράψει σημαντικά γεγονότα στις εφημερίδες με τις οποίες συνεργαζόταν: Οκτωβριανή Επανάσταση, ισπανικός εμφύλιος, ναζιστική επίθεση στη Σοβιετική Ενωση κ.ά.

Τα θύματα

Αποκαλυπτική η εξάτομη αυτοβιογραφία του «Ανθρωποι Χρόνια Ζωή» (στα ελληνικά μετάφραση από τον Αρη Αλεξάνδρου, εκδ. «Νεφέλη»), ειδικότερα ο έκτος τόμος, τόσο για τις καταλυτικές παρεμβάσεις του καθεστώτος στην πνευματική ζωή όσο και για την προσωπικότητα του Στάλιν. Το έργο θα ολοκληρωνόταν με έναν ακόμη τόμο, τον οποίο ο συγγραφέας άρχισε, αλλά τον πρόλαβε ο θάνατος.

Βρισκόταν το 1946 στη Γαλλία, όταν ένα πρωινό η σύζυγός του Λιούμπα τού διαβάζει μια σύντομη είδηση σε εφημερίδα του Παρισιού: «Κατά πληροφορίες εκ Μόσχας, ήρχισεν εκεί μια νέα εκκαθάρισις, θύματα της οποίας υπήρξαν οι συγγραφείς Αννα Αχμάτοβα και Ζοστσένκο[…] Τον Οκτώβριο, όταν γυρίσαμε στη Μόσχα, έμαθα τις λεπτομέρειες: Μετά από εισήγηση του Α. Α. Ζντάνοβ, η Αννα Αχμάτοβα και ο Ζοστσένκο διαγράφτηκαν από την Ενωση Συγγραφέων.

Είχα την εντύπωση πως μετά τη νίκη του σοβιετικού λαού, τα χρόνια του ’30, δεν είναι δυνατόν να επαναληφθούν κι ωστόσο όλα θυμίζανε τα όσα είχαν γίνει άλλοτε -καλούσανε σε συγκεντρώσεις τους συγγραφείς, τους σκηνοθέτες του κινηματογράφου, τους μουσικοσυνθέτες, επισημαίνανε τους “συμμέτοχους”, κάθε μέρα ο κατάλογος των υποπεσόντων εις λάθη συμπληρωνότανε με νέα ονόματα: κατηγορούσανε τον Πάστερνακ και τον Σοστακόβιτς, τον Αϊζενστάϊν και τον Πουντόβκιν […]».

Θεωρούμενος από τον Στάλιν ως ειδικός στα ζητήματα της λογοτεχνίας και της τέχνης, ο Ζντάνοβ κήρυξε «τον αγώνα ενάντια στις εδαφιαίες υποκλίσεις μπροστά στη Δύση», εξηγώντας παράλληλα «τι λογής έπρεπε να είναι η σοβιετική λογοτεχνία». Η κηδεμονία του όμως δεν κράτησε πολύ: «Θυμάμαι τη νύχτα που με ξύπνησε ένα τηλεφώνημα σε κάποιο ξενοδοχείο της Βαρσοβίας. Ο Α. Α. Φαντέγεφ μού είπε: “Εχω μια πολύ κακή, μια φρικτή είδηση -πέθανε ο Ζντάνοβ. Κατεβείτε να τα πούμε…”»

Ο Στάλιν

Και ολίγα τινά για τον Στάλιν -πάντα από την αυτοβιογραφία του Ερενμπουργκ:

«Η θεοποίηση του Στάλιν δεν έγινε απ’ τη μια μέρα στην άλλη, δεν ήταν μια έκρηξη αισθημάτων. Ο Στάλιν την οργάνωσε βάσει μακρόπνοου σχεδίου: σύμφωνα με δική του υπόδειξη γράφτηκε μια ιστορία θρύλων, όπου ο Στάλιν έπαιζε έναν ρόλο που δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα […] Αργησα να αντιληφθώ τον πραγματικό ρόλο του “σοφού ηγέτη” […] Οπως και πολλοί άλλοι, πάσχιζα να πείσω τον εαυτό μου ότι δεν φταίει ο Στάλιν και απέδιδα τις μαζικές διώξεις στην εσωκομματική διαμάχη».

Ο Ερενμπουργκ πάντως που επισκέφθηκε την Ελλάδα το 1957, τιμήθηκε και από το ημέτερο ΚΚΕ. Ηταν 2 Απριλίου 2008, όταν εκδήλωση για τα 90 χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης και του ΚΚΕ, που οργανώθηκε από το Πολιτιστικό Τμήμα της Κ.Ε. του ΚΚΕ και την ΚΝΕ στην αίθουσα συνεδρίων στον Περισσό, ήταν αφιερωμένη «στον επαναστάτη συγγραφέα και δημοσιογράφο Ηλία Ερενμπουργκ», που « ξεχωρίζει για την αφοσίωση στα σοσιαλιστικά επαναστατικά ιδανικά, των οποίων υπήρξε αγνός μαχητής σε όλη τη ζωή του».

Στο πλαίσιο

Μία εν πολλοίς άγνωστη συγγραφική δραστηριότητα του Νίκου Καζαντζάκη, αυτή του (και) σεναριογράφου για ταινίες που δεν γυρίστηκαν ποτέ, αποκαλύπτει ο Θανάσης Αγάθος, επίκουρος καθηγητής Φιλολογίας και μελετητής του έργου του συγγραφέα, στο βιβλίο του «Ο Νίκος Καζαντζάκης του κινηματογράφου» (εκδ. Gutenberg). Mε τους τίτλους και την υπόθεση των σεναρίων, καθώς και εκτενείς αναφορές στα βιβλία του Καζαντζάκη που έγιναν ταινίες.

Πλήθη στην παρουσίαση του βιβλίου, την περασμένη Δευτέρα στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος, με τους εκδότες Γιώργο και Κώστα Δαρδανό, τη Νίκη Σταύρου των εκδόσεων Καζαντζάκη, την εκπρόσωπο της Ταινιοθήκης Μαρία Κομνηνού, τους ηθοποιούς της ταινίας «Καζαντζάκης» του Γιάννη Σμαραγδή, τους ομιλητές, συμπεριλαμβανομένου φυσικά και του συγγραφέα Θανάση Αγάθου.

(Και μακάρι η Ταινιοθήκη, που αντιμετωπίζει οικονομικές δυσκολίες στο χρηστικότατο έργο της, να μην ήταν τόσο αλάργα -ειδικότερα γι’ αυτούς που προσέρχονται από τα βόρεια. Κρίμα που δεν βρέθηκε τρόπος να παραμείνει στην Κανάρη.)

Ο Γιάννης Σμαραγδής είναι ένας σκηνοθέτης του κινηματογράφου που έχει την ικανότητα να στήνει ωραίες και πειστικές εικόνες και επιπλέον να επιλέγει τους κατάλληλους συνεργάτες.

Η ταινία του «Καζαντζάκης», με βάση την αυτοβιογραφία του συγγραφέα «Αναφορά στο Γκρέκο», διαθέτει αυτές τις αρετές. Κατά τα άλλα, χωρίς να θέλω να υποκαταστήσω την κριτική, εκτιμώ ότι πρόκειται για ταινία που είναι περισσότερο Σμαραγδής και λιγότερο Καζαντζάκης ή, πιο σωστά, ένας κατά Σμαραγδή Καζαντζάκης. (Και αξίζει να τη δουν κυρίως αυτοί που πιστεύουν ότι ο Καζαντζάκης υπήρξε άθεος και άθρησκος.)

ΚΑΙ… Μια παλιά -πλην επίκαιρη- διαφήμιση: «Δικαιούσαι μέχρι τέσσερα τραπεζοδάνεια άμα έχεις ακίνητο». Ωσπου να σου το πάρουν...