Διάλογος για τη δημοκρατία

Την περασμένη Δευτέρα, στις 30 Μαρτίου, έγινε 100 ετών ο Πιέτρο Ινγκράο, ηγετική μορφή του ιταλικού κομμουνιστικού κινήματος. Με αυτή την αφορμή, παρουσιάζουμε στη συνέχεια απόσπασμα από έναν παλιότερο διάλογο του Πιέτρο Ινγκράο με τον φιλόσοφο Νορμπέρτο Μπόμπιο, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Micromega (τεύχος 1/1986).

Τον Νοέμβριο του 1985, με επιστολή του προς τον Ινγκράο, ο Μπόμπιο έθετε μια σειρά ερωτήματα σχετικά με τον τρόπο που κατανοούσε ο κομμουνιστής ηγέτης τη δημοκρατία. Ο τρόπος με τον οποίο ο Ινγκράο χρησιμοποιούσε τις έννοιες «ηγεμονία» και «μάζα» προκαλούσε τις απορίες και τις αντιρρήσεις του Μπόμπιο.

Αφού η ηγεμονία γίνεται αντιληπτή ως η κατάκτηση της συναίνεσης που επιτυγχάνεται με την ικανότητα να πείθουμε αντί να εξαναγκάζουμε, ο Ιταλός φιλόσοφος αναρωτιόταν αν «μπορεί να υπάρχει σε ένα δημοκρατικό καθεστώς άλλη επαλήθευση της ηγεμονίας από τον αριθμό των ψήφων».

Η προσφιλής στον Ινγκράο έννοια της «δημοκρατίας των μαζών» γεννούσε επιφυλάξεις και αμφιβολίες στον Μπόμπιο, ο οποίος μεταξύ άλλων σημείωνε: «Η έννοια της δημοκρατίας, με το ιστορικά ορθότερο νόημά της, μου φαίνεται ασύμβατη με την έννοια της μάζας, που μας κάνει να σκεφτόμαστε ένα άμορφο και ταυτόχρονα αδιαφοροποίητο συλλογικό σώμα, ενώ το κύριο υποκείμενο ενός δημοκρατικού καθεστώτος είναι το ξεχωριστό άτομο, που με την προσωπική του ουσία ή υπόσταση διακρίνεται από όλα τα άλλα. Σε μια δημοκρατία δεν μπορούν να υπάρχουν μάζες. Υπάρχουν ή άτομα ή εθελούσιες ενώσεις, όπως τα συνδικάτα και τα κόμματα».

Ακολουθεί ένα απόσπασμα της απαντητικής επιστολής του Πιέτρο Ινγκράο.

Ρώμη, 20 Δεκεμβρίου 1985

Αγαπητέ Μπόμπιο,

[…] Μου θυμίζεις πόσο ουσιώδες είναι το ότι η ψήφος του Ανιέλι μετράει όσο και η ψήφος ενός εργάτη. Κι ωστόσο αυτό δεν μας αρκούσε και δεν μας αρκεί. Και δεν αρκούσε όχι μόνον σε σένα και σε μένα.

Υπαινίσσομαι το πώς πήγαν τα πράγματα, την ιστορία αυτού του αιώνα. Σωστά δεν μας αρκούσε.

Γιατί αμέσως αναδύεται το ερώτημα για το πώς ψηφίζει κανείς, για ποιο πράγμα ψηφίζει, γι’ αυτό που συμβαίνει μετά την ψήφο: σε ποιες συνθήκες γνώσης, αμοιβαίων κοινωνικών σχέσεων, ελέγχου πάνω στον Τύπο, την πληροφόρηση, τους κυβερνητικούς μηχανισμούς, τα υλικά μέσα.

Και για ποιο πράγμα ψηφίζει κανείς, για ποιες εξουσίες, με ποιον τρόπο δομημένες, που τις αναθέτουμε σε ποιον, σύμφωνα με ποιους τύπους και κανόνες.

Και τι συμβαίνει μετά την ψήφο σε ό,τι αφορά την απόφαση ή τις αποφάσεις (στον πληθυντικό), τα ίδια τα όργανα της απόφασης, τους μηχανισμούς εφαρμογής, τις αρμοδιότητες.

Δεν μιλώ εδώ για τα «λάθη» και τις «παραβιάσεις» τις οποίες υπαινίσσεσαι στο τέλος της επιστολής σου. Μιλώ για τις συγκροτημένες και ιστορικές μορφές των θεσμών, που ορίζουν την ουσία τους.

Εξάλλου, δανείζομαι τα λόγια σου. Εσύ ο ίδιος μιλάς για άτομα που συγκεντρώνονται σε εθελούσιες ενώσεις, όπως είναι τα κόμματα και τα συνδικάτα.

Γιατί λοιπόν μου ζητάς εξηγήσεις σχετικά με τη δημοκρατία των μαζών;

Αυτή είναι η σύγχρονη δημοκρατία των μαζών, αν φέρουμε στον νου μας αυτό που έγινε σιγά σιγά, σε ένα όλο και ευρύτερο σύνολο χωρών, το υφάδι των κομμάτων, το δίκτυο των συνδικάτων, η ανάπτυξη κοινωνικών κινημάτων σαφώς διαφορετικών από τα κόμματα και τα συνδικάτα: οι Πράσινοι, το γυναικείο κίνημα, οι ειρηνιστές, τα κινήματα των νέων.

Υπάρχει και ένα δίκτυο οργανώσεων που δεν έχουν ένα χαρακτήρα γενικής διεκδίκησης, αλλά έχουν έναν ρητά συντεχνιακό χαρακτήρα ή αποτελούν και λόμπι. Γίνεται πολλή συζήτηση για τις υποθέσεις αυτών των τόσο πολύπλοκων τύπων ενώσεων.

Μπορούμε εμείς σήμερα να σκεφτόμαστε για τα «άτομα», χωρίς να βλέπουμε τις διασυνδέσεις τους με αυτό το υφάδι των ενώσεων που γράφει τη σύγχρονη πολιτική ιστορία;

Και δεν μπορώ να βλέπω τα κόμματα μόνον ως ένα άθροισμα ατόμων. Διαφορετικά, θα ήταν μόνον ένας κατάλογος εκλογέων.

Εμείς, όμως, έχουμε γνωρίσει κόμματα που αναπτύσσουν συνεχείς δραστηριότητες, που δομούνται οργανωτικά, που διαμορφώνουν ιδεολογίες και προγράμματα και συζητούν πολιτικές στρατηγικές για να τις υλοποιήσουν.

Είδαμε τα ίδια τα συνδικάτα να εποφθαλμιούν και να διεκδικούν τον χαρακτήρα «πολιτικού υποκειμένου». Με αυτές τις διαδικασίες φτιάχνουμε την ιστορία: ακριβώς ως κόμματα, συνδικάτα, κινήματα και όχι ως «κατάλογος» εκλογέων.

Και ο λόγος αυτής της πορείας -το γνωρίζεις εκατό φορές καλύτερα από μένα- έγκειται στο γεγονός ότι ορισμένα άτομα αντιλήφθηκαν ότι δεν αρκούσε το εκλογικό βιβλιάριο, ούτε ο κανόνας της πλειοψηφίας ούτε και το δικαίωμα να παρουσιάζουμε μαζί καταλόγους υποψηφίων. Και σκέφτηκαν μαζί να επιμείνουν σε ένα πρόγραμμα, κοινές πρωτοβουλίες, αμοιβαίους δεσμούς που προεκτείνονταν πριν και μετά την ψήφο.

Καθένας μας γνωρίζει καλά την ιστορία της συνύφανσης (αλλά και των αποσυνδέσεων) του δικαιώματος ψήφου και των δικαιωμάτων του συνεταιρίζεσθαι και τις πρωτόγνωρες και εξαιρετικές μορφές που πήρε στην πορεία του καιρού μας η δημιουργία εθελούσιων ενώσεων, η οποία οδήγησε μέχρι και σε γραφειοκρατικές και κομματοκρατικές αποκρυσταλλώσεις, όπου η ίδια η ατομική φυσιογνωμία κατέληξε να σβήσει ή να υποσκελιστεί.

Γιατί λοιπόν δεν θα έπρεπε να μιλάμε για μαζική κοινωνία, ανεξάρτητα από το αξιολογικό νόημα που θέλουμε να δώσουμε σε αυτόν τον όρο;

Οχι, δεν συμφωνώ με τον ορισμό που δίνεις στην έννοια της ηγεμονίας. Δεν νομίζω ότι αυτή μπορεί να αναχθεί στην απλή κατάκτηση της συναίνεσης των εκλογέων που εκφράζεται με την ψήφο.

Η ηγεμονία προϋποθέτει πολύ περισσότερα. Προϋποθέτει μιαν ενεργητική συναίνεση που μπορεί να προχωράει και πέρα από την αμεσότητα του προγράμματος, μια δράση πέρα από την ψήφο, μια δράση μαζί με τους άλλους και προς τους άλλους για να επιτευχθεί η προσχώρηση σε μιαν ολόκληρη ερμηνεία της κατάστασης πραγμάτων.

Προϋποθέτει, επίσης, αυτός που έχει την ηγεμονία να παρουσιάζεται ως υποστηρικτής γενικών συμφερόντων, που υπερβαίνουν τα άτομα και τις ομάδες και που πολύ συχνά υπηρετούν ένα σύστημα αξιών.

Η Χριστιανοδημοκρατία την ηγεμονία της την υλοποίησε όχι μόνον ζητώντας τη στήριξη του καταλόγου των υποψηφίων της, αλλά επειδή παρουσιάστηκε ως ηγετικό κόμμα μιας ολόκληρης φάσης της εθνικής ανάπτυξης, επικαλούμενη μιαν ιδεολογία, κινητοποιώντας δυνάμεις, δημιουργώντας διεθνείς συμμαχίες.

Με δυο λόγια, το πρόβλημα μιας επέκτασης της δημοκρατίας μού φαίνεται ότι κυριαρχεί στον αιώνα και δεν μπορεί να υποβαθμιστεί στο ζήτημα της καθολικής ψηφοφορίας και της αρχής της πλειοψηφίας, αλλά προχωράει πέρα από αυτό.

Πρόκειται για τα περιεχόμενα της δημοκρατίας και την ιστορικότητα των μορφών της. Εσύ λες ότι δεν έχει επιλυθεί με κανέναν τρόπο το πρόβλημα της επέκτασης της δημοκρατίας στον τρόπο παραγωγής. Και είναι αλήθεια.

Εσύ λες ότι σήμερα η δημοκρατία φαίνεται να «ανοίγεται ξανά» στον καπιταλισμό. Και αναφέρεσαι στην επανεμφάνιση νεοσυντηρητικών πολιτικών. Αυτό όμως σημαίνει ότι υπήρξε μια ολόκληρη φάση κατά την οποία η δημοκρατία ήταν «κλειστή» στον καπιταλισμό: με δυο λόγια, είχε θίξει εξουσίες, είχε αλλάξει κανόνες, είχε εδραιώσει δυναμικούς συμβιβασμούς.

Αυτό μου αρκεί για να συμπεράνω ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ιστορικά καθοριστικές εξελίξεις της δημοκρατίας, που επαναπροσδιορίζουν τις μορφές και τα περιεχόμενά της. […]