Αναζητώντας ένα νέο συμβόλαιο σεμνότητας για το αρχαίο δράμα

Αν μη τι άλλο, έστω και στο τέλος του φετινού προγράμματος της Επιδαύρου συναντήσαμε μια πρόταση με εκείνο τουλάχιστον το στοιχείο που ολοένα και σπανιότερα διαπιστώνουμε στο θέατρό μας: τη σεμνότητα. Εναν «Οιδίποδα» που λες και βγήκε από το εργαστήριο κάποιας ομάδας με όλη την «ακατέργαστη» αδρότητα, μα και με όλη την πυκνότητα των εκφραστικών μέσων που γεννά η κατασταλαγμένη αντίληψη για τον στόχο που θέλουμε να πετύχουμε. Ο Σίμος Κακάλας συναντά πρώτη φορά τον «Οιδίποδα» στην Επίδαυρο, μα είναι σαν να επιστρέφει σπίτι. Εχει κινήσει και πάλι από τις σταθερές θέσεις του για το τι σημαίνει «χορός», «προσωπείο», «υπόκριση» που είδαμε παλιότερα και συνεχίζει να σκάβει στο ίδιο φρέαρ. Ο κίνδυνος είναι προφανώς εκείνος της «επανάληψης» - μα υπάρχει μόνο για όσους δεν μπορούν να διακρίνουν τη μανιέρα ενός καλλιτέχνη από τις εμμονές του.

Ο «Οιδίποδας» του Κακάλα είναι ακόμη μία από τις σπάνιες περιπτώσεις όπου νιώθει κανείς πως ο σκηνοθέτης δελεάστηκε όχι από την πλοκή, την περιπέτεια ή τη διάνοια του δράματος (αν και η προσέγγισή του στηρίζεται σε μια πολύ σοβαρή άποψη για το νόημα του Οιδίποδα), αλλά από τον «Χορό» του. Τον οποίο ο Κακάλας, όπως κάθε δημιουργός της γενιάς του, δεν πλησιάζει κατ’ ανάγκην από τον δρόμο της παράδοσης αλλά από τη διάχυτη στο σύγχρονο θέατρο τάση να επαναπροσδιοριστεί ο τρόπος με τον οποίο η μετανεωτερική «ατομικότητα» νοσταλγεί την επιστροφή στη συλλογική χοάνη, στην αφηγηματική ροή της ομάδας, στον μύθο τού «εμείς», χωρίς τις παλιές λύσεις-παγίδες του έθνους, της φυλής ή του κόμματος.

Αλλά αυτά όμως δεν είναι παρά λόγια της θεωρίας και ο Κακάλας είναι άνθρωπος και της πράξης. Θέλει γι’ αυτό το σώμα των πολιτών που ενεργοποιείται επί σκηνής, φορώντας τις μεγάλες μάσκες με τα έντονα χαρακτηριστικά και αρχίζοντας να αναπνέει σαν ένας πολυπλόκαμος οργανισμός, εκτός από το να σημαίνει κάτι για τους ίδιους να σημαίνει και κάτι για τους θεατές του.

Κι από αυτό το σημείο αρχίζουν τα δύσκολα. Πώς θα κινηθεί αυτό το σύνολο; Θα διατηρήσει ή όχι τη διακριτή ανεξαρτησία των μελών του; Θα φανεί η προσωπικότητα του καθενός εντός της υπερατομικής συνείδησης; Θα χορέψει ή θα κινηθεί ενορχηστρωμένος; Θα μιλήσει ή θα τραγουδήσει; Σε ποιο ποσοστό θα παρέμβει το τραγούδι στα χορικά; Και, στο τέλος, τι θα σημαίνει αλήθεια μιλάμε «σαν ένας», όταν στην πραγματικότητα είμαστε πολλοί;

Παρατηρώ κάθε φορά με ζέση τα πορίσματα στα οποία φτάνει η έρευνα του σκηνοθέτη με την «ομάδα». Και ειδικά στο αρχαίο δράμα, όπου λογικό είναι να ανοίγει πεδίο λαμπρό για μια έρευνα αρχινισμένη από το «Λιωμένο βούτυρο», ώς τις εκδοχές της «Γκόλφως», μέχρι εκείνον τον «Ορέστη» και το «Σύσσημον», και μέχρι τις παρυφές του «Αίαντα» πέρυσι.

Να λοιπόν τι διαπιστώνω τη φορά αυτή. Τα προσωπεία (της Μάρθας Φωκά), σήμα κατατεθέν του σκηνοθέτη, παραμένουν καθώς φαίνεται σταθερά, γιατί αποτελούν κατακτημένο επιχείρημα που δεν έχει έλθει ο καιρός για την ανασκευή του. Το σκηνικό του Γιάννη Κατρανίτσα από την άλλη παρουσιάζει μια σκηνή «π», στο μοτίβο του ανατολικού θεάτρου, στην πράξη όμως πρόκειται για παλκοσένικο φτιαγμένο με τα πιο απλά υλικά. Η κίνηση του Χορού (από τη Σοφία Πάσχου) και κυρίως η συνεκφώνησή του παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον: Αν δεν κάνω λάθος, ο σκηνοθέτης επιστρέφει στη ρίζα του «θιάσου», του περιπλανώμενου αυτού θεατρικού όντος με τη φασματική παρουσία στα φώτα της σκηνής. Εκεί, στην ορχήστρα, εξέρχεται ένα πλάσμα αποτελούμενο από πολλά άλλα για να κατακτήσει το κοινό με την επιβολή, το βάδισμα, τον βρυχηθμό του. Εχει κάτι το δαιμονικό ο Χορός του Κακάλα ιδωμένος έτσι, μια πρωτόγονη τελετουργική δύναμη που ανασταίνει τον ζωόμορφο πυρήνα, τη μεταμορφωτική διάσταση, την ικανότητα της μεταμφιεσμένης ομάδας να χαράζει τα όρια του κύκλου του παιχνιδιού. Εντός αυτού του κύκλου εμφανίζονται στη συνέχεια, σε μια άλλη γένεση θεάτρου, οι «υποκριτές». Είναι κατ’ ανάγκην πιο χαμηλόφωνοι και μικρότερων διαστάσεων από τον Χορό που τους γέννησε. Και για να καλύψουν τη διαφορά, γίνονται υπερμεγέθεις στον χαρακτήρα, στο ύφος, στη γλώσσα και στον μύθο.

Δεν είμαι καθόλου σίγουρος αν αυτή η προσέγγιση έχει έγκυρα αρχαιολογικά ερείσματα - διαθέτει όμως γερή ανθρωπολογική βάση. Πράγματι πριν από την τελετουργική εμφάνιση του «μάγου» στο κέντρο του κύκλου, προηγείται η εξίσου τελετουργική μεταμόρφωση των θεατών σε μια εξίσου «μαγική» κοινότητα που θα τον «γεννήσει».

Το εντυπωσιακό είναι πως εξωτερικά ο Κακάλας μοιάζει να επιστρέφει πίσω σε λύσεις για τον Χορό που είχαν μάλλον εκπέσει. Μία από αυτές είναι η «συνεκφώνηση» (μέρη του Χορού τραγουδιούνται με τη μουσική του Φώτη Σιώτα). Και πράγματι, είναι ίσως καιρός να προβληματιστούμε αν από όλες τις σκηνικές λύσεις που προτάθηκαν για τον Χορό η συνεκφώνηση υπήρξε τελικά η πλέον βάσιμη.

Από εκεί πάντως, τον Χορό, ξεπηδούν οι υποκριτές του Οιδίποδα, βγάζοντας τις μάσκες τους. Και όπως πιστεύω κι από εδώ ξεκινούν και κάποια θεωρητικά ζητήματα. Γιατί καταρχάς δεν μπορεί να είναι τόσο απλό. Πώς αλήθεια βγάζοντας τη μάσκα από ένα μέλος του Χορού, από έναν «γέροντα», φτάνουμε στον Οιδίποδα, στην Ιοκάστη κοκ; Και γιατί; Θέτω την ερώτηση όχι γνωρίζοντας αλλά, αντίθετα, ελπίζοντας στη μελλοντική απάντηση από τον καλλιτέχνη.

Προς το παρόν παρατηρούμε το εξής αντιφατικό: Εναν τελετουργικό Χορό, από τον οποίο εξέρχεται ένας ηθοποιός -χωρίς μάσκα- για να παίξει έναν ρόλο με έμφαση στη διαγραφή του χαρακτήρα… Χρειάζεται όμως πιστεύω κι άλλη μελέτη προς αυτή την κατεύθυνση, ώστε να επιτευχθεί μια περισσότερο ομοιογενής ερμηνευτική προσέγγιση του αρχαίου δράματος από τον σκηνοθέτη. Η κατάληξη της έρευνάς του πιστεύω θα αποτελεί για το θέατρό μας ένα μεγάλο κέρδος.

Από εκεί και πέρα, αν παραβλέψουμε την παραπάνω ασυνέπεια, δεν μπορούμε παρά να δεχθούμε τη λιτή και σαφή ερμηνεία του Οιδίποδα από τον Γιάννη Στάνκογλου, χωρίς άχρηστες υπερβολές και θεατρινισμούς. Γνωρίζω πως μας οδηγεί σε μια κατά κάποιον τρόπο σμίκρυνση του μεγέθους του Οιδίποδα σε έναν καλοπροαίρετο, πλην κάπως αγαθό βασιλιά. Μα ας είναι κι έτσι. Καλύτερα μια τίμια τέτοια ερμηνεία, παρά μια ανερμάτιστη και επιδεικτική εμφάνιση ενός δήθεν μεγαλείου. Δίπλα του ο Κρέων του Γιάννη Νταλιάνη με τη στόφα του καλού ηθοποιού, μετρημένος κι αυτός, καίριος και εσωτερικά συνεπής. Κάπως άχρωμος ο Χρήστος Μαλάκης σαν Τειρεσίας, πάντως ευτυχώς μακριά από τις εκκεντρικές εμφανίσεις του μάντη που έχουμε δει σε άλλες αποδόσεις. Με χαροποίησαν πολύ ο Αγγελιοφόρος του Γιώργου Αμούτζα και ο Υπηρέτης του Πανάγου Ιωακείμ: η ερμηνεία τους είχε γερή ρεαλιστική στόφα, καλή σκοπιά του ρόλου, σεμνότητα και μέτρο. Ο Σίμος Κακάλας ανασυντάσσει με την ερμηνεία του τον Εξάγγελο, καθώς τον παρουσιάζει με κυριαρχία των μέσων του και αίσθημα ευθύνης. Η Ιοκάστη της Μαριλίτας Λαμπροπούλου είναι δυστυχώς αδύναμη – δεν γνωρίζω όμως αν πρόκειται για σκηνοθετική άποψη μια Ιοκάστη που μοιάζει μικρότερη από τον γιο της ηλικιακά και βάζει στον ρόλο μια νότα σουμπρέτας.

Η μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα ακολουθεί τον δρόμο που χάραξε ο μεταφραστής στις παλιότερες εργασίες του: θα τη χαρακτήριζα εμβρυουλκό του σημερινού ανθρώπου από το σώμα του αρχαίου δράματος. Μου άρεσε πολύ που δεν διέκρινα μικρόφωνα στον θίασο - και πώς θα ταίριαζαν άλλωστε; Και χάρηκα τέλος πολύ με μια πρόταση που έχει εμφανή την πρόθεση να συνταχθεί ένα νέο συμβόλαιο με το αρχαίο δράμα - συμβόλαιο ευθύτητας και σεμνότητας.