Ιστορική στιγμή, έτσι κι αλλιώς, η όπερα «Φόνισσα» του Γιώργου Κουμεντάκη, που κάνει την πρεμιέρα της την Τετάρτη στο Μέγαρο. Μεγάλη στιγμή και για την πρωταγωνίστριά της, Ειρήνη Τσιρακίδου, που είχε εγκαταλείψει για οκτώ χρόνια το λυρικό θέατρο και μια σπουδαία καριέρα.
Μεταξύ θείας και ανθρώπινης δικαιοσύνης, οδύνης και λύτρωσης, θανάτου και φαντασιακού. Ανάμεσα στην ευαισθησία, την πρωτοτυπία και την ελληνικότητα. Μεταξύ κειμένου και παρτιτούρας. Ενα από τα σπουδαιότερα έργα της ελληνικής λογοτεχνίας, η «Φόνισσα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, γίνεται όπερα στα χέρια του ξεχωριστού Γιώργου Κουμεντάκη. Η Χαδούλα ή Φραγκογιαννού, αυτή η βασανισμένη μεσόκοπη γυναίκα που ζει υπηρετώντας γονείς, σύζυγο, παιδιά, εγγόνια, αποφασίζει να απαλλάξει τον κόσμο από τα κορίτσια για να τα γλιτώσει από τη δυσμενή θέση τους σε φτωχές, αγροτικές κοινωνίες όπως η δική της.
Η «Φόνισσα» κάνει πρεμιέρα την Τετάρτη, 19 του μηνός, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Ο Γιώργος Κουμεντάκης συγκέντρωσε στο πλευρό του μια μικρή dream team: τον διακεκριμένο μαέστρο Βασίλη Χριστόπουλο, τον Πέτρο Τουλούδη, που έφτιαξε μια υπέροχη σκηνική εγκατάσταση (το τοπίο ενός οικισμού δίπλα στη θάλασσα), τον Γιάννη Σβώλο, που «κέντησε» το κείμενο μεταμορφώνοντάς το σε λιμπρέτο, και τον Αλέξανδρο Ευκλείδη, που σκηνοθετεί.
Η μουσική του δεν επιχειρεί μια αναβίωση εποχής, αλλά μια «εσωτερική αναβίωση» της Φραγκογιαννούς. Η μελωδία ακολουθεί κάθε βήμα της Φόνισσας, καθιστώντας τον πρωταγωνιστικό ρόλο έναν άθλο που απαιτεί πρωτόγνωρες αντοχές και συνεχή, δίωρη παρουσία στη σκηνή. Η τραγουδίστρια που θα την ερμηνεύσει είναι η Ειρήνη Τσιρακίδου. Μια προικισμένη ερμηνεύτρια, αυθόρμητη και γήινη, που επανακάμπτει έπειτα από συνειδητή απουσία ετών.
«Ξεκίνησα προσπαθώντας να κατανοήσω τη Φραγκογιαννού», μας λέει. «Να βρω ποια συναισθηματική διαβάθμιση όπλισε το χέρι της. Ακόμα και η παράνοια έχει λογικά βήματα. Ενα αρχικό ερέθισμα, που στο τέλος γίνεται η βασική αιτία του κακού. Βασικός άξονας στην ψυχοσύνθεσή της είναι το γεγονός ότι υπήρξε δούλα από την ώρα που γεννήθηκε μέχρι τη στιγμή που σκότωσε. Ο περιορισμός της ελευθερίας, η αδυναμία έκφρασης, η έλλειψη οποιασδήποτε χαράς, το να μη δέχεσαι αγάπη αλλά μόνο υποχρεώσεις έβαλαν τη ζωή της σε νέο δρόμο. Αυτό, σε συνδυασμό με τον αυταρχικό της χαρακτήρα, τον εγωκεντρισμό της και την απόλυτη ανάγκη να εκφράζεται έφεραν ολέθρια αποτελέσματα».
Οι ευαισθησίες της φαίνονται πουθενά; «Από τη στιγμή που παραδέχεται "Θεέ μου, γιατί να έρθει στον κόσμο κι αυτό;" είναι σαν να κατανοεί τη μοίρα του μωρού και θέλει να το σώσει από αυτήν. Βεβαίως, από τη στιγμή που διαπράττει την πρώτη δολοφονία, το φαντασιακό κομμάτι της ζωής της επικρατεί και, δυστυχώς, όσα ώς τότε υπήρχαν μόνο στο μυαλό της γίνονται η ζωή μέσα στην οποία βυθίζεται. Αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της σχεδόν σαν ιεραπόστολο. Κάνει το θέλημα του Θεού. Αισθάνεται ότι λυτρώνει με τον ίδιο τρόπο που σε διάφορες θρησκευτικές οργανώσεις κατά καιρούς εμφανίζονται άνθρωποι που λένε "ας αυτοκτονήσουμε όλοι μαζί για να σωθούμε από τη βάρβαρη ζωή". Οι αρχαίοι Ελληνες έλεγαν ότι "η επιλογή του τρόπου θανάτου είναι πράξη ανδρείας". Η στιγμή όμως που αρχίζεις να δίνεις άλλοθι στην αφαίρεση ζωής είναι πολύ επικίνδυνη, διότι οι κύκλοι αίματος δεν σταματούν όποτε αποφασίζουμε».
Και στη μουσική πώς αποτυπώνονται όλα αυτά; «Μέσα από έντονες ατμόσφαιρες. Ο Κουμεντάκης, σαν άνθρωπος σπάνιας καλοσύνης κι ευγένειας, ετοιμάζει πάντοτε δουλειές με τρομερή "προσωπικότητα". Εχει ένα μοναδικό χάρισμα -το αποδίδω στη συναισθηματική του αντίληψη- να υπηρετεί τους ήρωές του χωρίς να προτάσσει παντού τον εαυτό του. Επίσης, καθώς αγαπώ το πάντρεμα παραδοσιακής μουσικής και κλασικού ήχου, θαυμάζω τον τρόπο που έβαλε το στοιχείο της ελληνικότητας - που τονίζεται από την παρουσία του πολυφωνικού συνόλου. Τη Φόνισσα θέλω να την προσεγγίσω σαν να ερμήνευα ένα ελαφρύ τραγούδι. Δεν χρειάζεται όγκος φωνής, αλλά ανεπιτήδευτο συναίσθημα. Είναι για μένα μια ευκαιρία να προσεγγίσω το λυρικό τραγούδι με έναν εντελώς πειραματικό τρόπο. Θυμάμαι, ο δάσκαλός μου, ο μέγας Κώστας Πασχάλης, έλεγε: Ειρηνάκι, μπορεί να εντυπωσιάσεις τον κόσμο με τον όγκο της φωνής, όμως στην καρδιά δεν μπαίνεις με βία. Εισχωρείς με ευγένεια και χωρίς φανφάρα. Από αυτές χορτάσαμε. Η γνώση και η ενδοσκόπηση είναι που λείπει».
Μέχρι να γνωριστεί με τη Φόνισσα, η Ειρήνη Τσιρακίδου θεωρούσε τη Μήδεια κορυφαία οπερατική περσόνα. «Γενικώς με έλκουν οι χαρακτήρες που ακροβατούν μεταξύ λογικής και παράνοιας, μεταξύ υπαρκτού και ανύπαρκτου κόσμου. Η στιγμή του αφόρητου πόνου που ο άνθρωπος κάνει κλικ και αρχίζει να εκλογικεύει την παράνοια με συγκλονίζει. Αλλες στιγμές αισθάνομαι πως τους μοιάζω», λέει και σκάει στα γέλια.
«Οταν σταμάτησα να τραγουδώ, με έλεγαν αλλοπαρμένη»
Πριν από μερικά χρόνια η απόφασή της να εγκαταλείψει μια σπουδαία καριέρα είχε προκαλέσει μεγάλη συζήτηση στην όπερα. Η Ειρήνη Τσιρακίδου έκανε ένα εντυπωσιακό ντεμπούτο στη Λυρική Σκηνή με την όπερα «Σιμόν Μποκανέγκρα». Κι όταν η διεθνής πορεία της έδειχνε πως πάει για σπουδαία καριέρα (είχε τραγουδήσει σε Σκάλα του Μιλάνου, Βασιλική Οπερα του Λονδίνου, Λιθέου Βαρκελώνης, Κάρνεγκι Χολ Νέας Υόρκης, κ.α.), έκλεισε την πόρτα. Εξαφανίστηκε και έπαψε να τραγουδά.
Οκτώ χρόνια μετά, έπειτα από την παρότρυνση μιας φίλης, έλαβε μέρος σε οντισιόν της Λυρικής. Ακούγοντάς την, ο Μύρωνας Μιχαηλίδης τηλεφώνησε στον Γιώργο Κουμεντάκη και του είπε ότι είχε βρει την ιδανική «Φόνισσα»:
«Είχα πάντα ένα δικό μου αξιακό σύστημα που απαξίωνε τη φήμη, τη δόξα, οτιδήποτε οριοθετούσε τι είναι επιτυχημένο και τι όχι, ποια βραβεία αξίζουν πραγματικά. Ακόμα και στις στιγμές της απόλυτης δόξας αναρωτιόμουν: Αυτό που κάνεις τώρα, εκτός από φήμη, λεφτά κι αναγνώριση, σε τι χρησιμεύει στην ανθρωπότητα;". Δεν αισθανόμουν καμία ικανοποίηση από τις φιλοφρονήσεις που μου έκαναν. Δεν ήθελα να αποδεικνύω άλλο ότι είμαι το σπουδαίο ταλέντο που πίστευαν, δεν ήθελα να ξαναεντυπωσιάσω κανέναν. Η κοινωνία ζητά τη δύναμη κι εγώ αναζητούσα την απαλότητα. Στις δύο πρώτες παραστάσεις είχε χορτάσει το εγώ μου. Πήγαινα να τραγουδήσω με βαριά καρδιά. Αηδίαζα με το παιχνίδι που παιζόταν στους θεατρικούς διαδρόμους.
»Θυμάμαι όταν υπέγραφα το τελευταίο μου συμβόλαιο για Καβαλερία Ρουστικάνα, καταλάβαινα ότι ήρθε η στιγμή να εξαφανιστώ. Ακουσα χιλιάδες κατηγορίες: από το ότι είμαι αλλοπαρμένη μέχρι ότι δεν θα καταφέρω να ζήσω. Δεν μετάνιωσα στιγμή. Η μόνη μουσική δραστηριότητα που απολάμβανα ήταν τα μαθήματα. Πίστευα πως αν εκπαιδεύσεις τους ανθρώπους τού αύριο, ο χώρος αλλάζει. Αν παρακινήσεις τον έρωτα, την αγάπη, την αρετή μέσα σε έναν καλλιτέχνη από τα γεννοφάσκια του, τότε βγαίνει στη δουλειά με άλλη προίκα».
Η απόφαση της επιστροφής ήταν το ίδιο ακαριαία; «Ναι, από τη στιγμή που ένιωσα ότι μπορώ να προσφέρω και να νιώσω ξανά χαρά. Καταλαβαίνω ότι μεγάλωσα, ότι η φωνή δεν είναι ίδια, ότι όλα έχουν μια φθορά, αλλά η ψυχή μου σήμερα έχει περισσότερα να δώσει»...
Γιάννης Σβώλος, ο λιμπρετίστας: «Τα πιο δύσκολα κομμάτια ήταν οι σκηνές των φόνων»
Το 2008 έπεσε η πρώτη ιδέα για τη «Φόνισσα». Τα επόμενα χρόνια άρχισε να δουλεύεται. Από το 2012 η δημιουργική ομάδα μπήκε σε πυρετώδεις, εντατικούς ρυθμούς. Ο ένας έγραφε το λιμπρέτο, ο άλλος πρόσθετε μουσική. Στο μυαλό όλων η νουβέλα του Παπαδιαμάντη πρόβαλλε ως ιδανική βάση για όπερα: έχει θέμα οικείο κι ελληνικό, αιρετικές αιχμές, που κάποτε έφερναν σε αμηχανία τη συντηρητική ελληνορθόδοξη συνείδηση, κινηματογραφικό ειρμό και, βέβαια, κατέχει εμβληματική θέση στην ελληνική λογοτεχνία.
Η «παπαδιαμαντική» γλώσσα δεν ήταν εύκολο πεδίο για κανέναν. Πολύ περισσότερο για τον Γιάννη Σβώλο που τη μετέτρεψε σε λιμπρέτο. «Παρόλο που όλα ξεκίνησαν από μια ιδέα μου που μοιράστηκα με τον Γ. Κουμεντάκη, σήμερα καταλαβαίνω ότι δεν είχα συναίσθηση τι ακριβώς έκανα. Μπήκα κάπως αθώα να βάλω χέρι στον Παπαδιαμάντη και στην πορεία κατάλαβα το μέγεθος της πρόκλησης να καταπιάνεσαι με ένα κείμενο που αποτελεί... πρόκληση ακόμα και στην απλή ανάγνωσή του», λέει.
Ηταν ο μεγαλύτερος σκόπελος η γλώσσα; «Οχι, διότι αποφάσισα εξαρχής να την κρατήσω αυτούσια ή να την πειράξω λίγο. Αλλωστε, βασικό μου κίνητρο ήταν το ενδιαφέρον για τον θερμό ψυχολογικό πυρήνα της νουβέλας, η αναμέτρηση με τις συσσωρευμένες φορτίσεις του εβληματικού αυτού έργου στη διαχρονία και η περιέργεια να το δω και να το ακούσω μελοποιημένο σε μια σύγχρονη μουσική γλώσσα. Και όχι η γλώσσα αυτή καθεαυτή. Η μεγαλύτερη, λοιπόν, παρέμβαση και δυσκολία ήταν το τι τελικά θα επέλεγα να κρατήσω από μια νουβέλα που ακολουθεί τη δική της σεναριακή ροή, που συχνά μοιάζει με κινηματογραφική ανάγνωση, που έχει κολοσσιαίες παρενθέσεις και για πρωταγωνίστρια μια εμβληματική γυναίκα της οποίας τη σκέψη ακολουθούμε όλοι. Παραλαμβάνοντας το κείμενο, άρχισε μια ανταλλαγή ιδεών μεταξύ συνθέτη-λιμπρετίστα, που έμοιαζε με πάλη (έτσι συνήθως είναι η βασανιστική σχέση αυτών των δύο)».
H όλη διαδικασία ήταν σαν μια «πράξη υψηλού πυρετού», λέει ο Γιάννης Σβώλος. Ωστόσο στις πιο κρίσιμες στιγμές τη λύση έδωσε ο ίδιος ο συγγραφέας. «Τα πιο δύσκολα κομμάτια ήταν οι σκηνές των φόνων. Αναρωτιόμουν: Τι τα κάνω τώρα όλα αυτά; Τα δείχνω ή δεν τα δείχνω; Τα υπονοώ ή τα τονίζω; Τότε ερχόταν κι έδινε λύσεις ο Παπαδιαμάντης, ο οποίος ευτυχώς μας έχει καλύψει με τις περιγραφές του. Οταν για παράδειγμα λέει: "Βάστα καρδιά μου, ήρθε η ώρα", σου δίνει ακριβώς τα λόγια της Φόνισσας. Επίσης, μεγάλης δυσκολίας σκηνή είναι το φινάλε, στο οποίο η πρωταγωνίστρια ζει μεταξύ παραληρήματος και πραγματικότητας. Εκεί οι εικόνες και οι εφιάλτες της λειτούργησαν ως λύση. Εγώ ό,τι ήταν να κάνω το έκανα. Στο σημείο αυτό τελειώνει η δουλειά του λιμπρετίστα και τον λόγο έχει πλέον ο σκηνοθέτης. Πιστεύω βαθιά πως το έργο ξεκινά από το Μέγαρο για να βρεθεί κάποια στιγμή μπροστά σε διεθνές κοινό».
Info:
Παραστάσεις 19, 21, 23, 26/11.
Φόνισσα: Ε. Τσιρακίδου (19, 23/11), Τ. Σουγλάκου (21, 26/11). Μαρουσώ: Ε. Κελεσίδη (19, 23/11), Μ. Φιδέλη (21, 26/11). Ιωάσαφ: Τ. Αποστόλου. Δελχαρώ: Γ. Ηλιοπούλου (19, 23/11), Ζ. Κάππου (21, 26/11). Γιάννης Περιβολάς: Κ. Ρασιδάκης (19, 23/11), Κ. Μαυρογένης (21, 26/11). Γιαννού: Ι. Ζήκου (19, 23/11), Ε. Δάβου (21, 26/11), κ.ά.
Αίθουσα Α. Τριάντη, 20.00. Τιμές: 20€, 35€, 50€, 65€, Παιδ.-φοιτ.: 12€.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας