«Ο Σέξπιρ και οι αρχαίοι τραγικοί με εμπνέουν να μιλήσω πολιτικά για το σήμερα»

Ο Ιβο βαν Χόβε ανήκει αναμφίβολα στους σημαντικότερους εν ενεργεία θεατρικούς σκηνοθέτες της Ευρώπης. Περιζήτητος παντού, και πέραν του Ατλαντικού, δουλεύει τόσο πάνω σε αμιγώς θεατρικά κείμενα όσο και σε διασκευές μυθιστορημάτων και ταινιών. Ιδιαίτερα διεισδυτικός στην ανάγνωση των έργων, αλλά και εξαιρετικά συναρπαστικός οπτικά, συνδυάζει την αγάπη του κοινού με την κριτική αποδοχή.

Στην Ελλάδα, μετά τις παραστάσεις του πάνω στον Μπέργκμαν («Σκηνές από ένα γάμο», «Μετά την πρόβα/Περσόνα»), πρόκειται να απολαύσουμε στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση τον «Γυάλινο κόσμο» του Τένεσι Ουίλιαμς με την Ιζαμπέλ Ιπέρ στον ρόλο της Αμάντα. Με αυτή την αφορμή συνομιλήσαμε με έναν δημιουργό στο απόγειο της επιτυχίας του, που εξακολουθεί να μιλά με το πάθος και τον ενθουσιασμό νεαρού δημιουργού στα πρώτα του βήματα.

• Ας ξεκινήσουμε από τον «Γυάλινο κόσμο». Οι σκηνοθεσίες σας συνήθως δεν κινούνται προς τον ρεαλισμό. Ομως ο Τένεσι Ουίλιαμς με αυτό τον τρόπο ανεβαίνει συνήθως. Εσείς πώς αντιμετωπίσατε το έργο;

Ο Τένεσι Ουίλιαμς μας προειδοποιεί στην πρώτη σελίδα στις σκηνικές οδηγίες: αυτό είναι ένα έργο μνήμης. Σαν να λέει: δεν είναι νατουραλισμός, είναι οι αναμνήσεις μου. Είναι λοιπόν κάτι υποκειμενικό, γιατί οι αναμνήσεις του καθενός από το ίδιο γεγονός είναι πάντα λίγο διαφορετικές. Είναι πολύ αυτοβιογραφικό, ό,τι πιο προσωπικό έγραψε ποτέ. Αφορά τη μητέρα του Εντουίνα και την αδελφή του Ρόουζι, που ήταν διπολική. Δεν παρουσιάζει τη Λώρα στο έργο ως διπολική, αλλά εμφανώς κάτι της συμβαίνει: είναι πολύ ντροπαλή, δεν θέλει να βγει από το σπίτι… Και η Αμάντα, η μητέρα, ζει σε έναν φανταστικό κόσμο, νομίζει πως είναι ακόμα μια μεγάλη κυρία του Νότου, ενώ δεν έχει καθόλου χρήματα και βαθιά μέσα της γνωρίζει πως ζει στην αθλιότητα.

• Προς αυτή την κατεύθυνση κινηθήκατε κι εσείς;

Βέβαια. Υπάρχουν στοιχεία όπως η κουζίνα και η συλλογή από γυάλινα ζωάκια, όμως το σκηνικό είναι ένας υπόγειος χώρος. Είναι σαν μια τρύπα στο έδαφος. Αποφασίσαμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε ένα ύφασμα στο ίδιο χρώμα για όλη τη σκηνογραφία: το χρώμα των μαλλιών της Ιζαμπέλ Ιπέρ.

Οσα φοράει στην παράσταση είναι επίσης στο ίδιο χρώμα, υπάρχει έντονη μονοχρωμία. Κάτι άλλο που μας απομακρύνει από τον νατουραλισμό είναι η μουσική. Υπάρχει πολύ γαλλικό chanson, τραγούδια που συνδέονται με τους χαρακτήρες. Επίσης χρησιμοποιώ αυλαία, πράγμα που δεν κάνω ποτέ –συνήθως περνάω από τη μια σκηνή στην άλλη. Εδώ όμως κάνω έντονα cut –κάθε σκηνή είναι αποκομμένη και η επόμενη ξεκινά απότομα με μια καινούργια μουσική που εισάγει καινούργια ατμόσφαιρα, αλλά και οδηγεί αμέσως τους ηθοποιούς σε μια νέα συναισθηματική κατάσταση.

• Εχετε σκηνοθετήσει έργα του κλασικού ρεπερτορίου, αλλά και σενάρια του Τζον Κασσαβέτη. Ενδιαφέρουσα επιλογή…

Ξεκίνησα πολύ νωρίς να δουλεύω πάνω στον Κασσαβέτη, το 1997 με τα «Πρόσωπα». Ο ίδιος είχε την πρόθεση να τα ανεβάσει στο θέατρο. Ομως δεν μπορούσε να βρει ούτε την αίθουσα, ούτε τα χρήματα για να το κάνει. Τα «Πρόσωπα» έχουν τη δομή θεατρικού έργου. Το μετέτρεψε σε ταινία. Του πήρε δυόμισι χρόνια για να ολοκληρωθεί ελλείψει πόρων: όποτε συγκέντρωνε λίγα χρήματα, γύριζε μερικές σκηνές. Ανακάλυψα τον Κασσαβέτη πολύ νέος. Λατρεύω τον κινηματογράφο και έβλεπα τα πάντα από τα 15 μέχρι τα 25 μου. Ηταν μεγάλα χρόνια για τον αμερικανικό κινηματογράφο, με τον νεαρό Σκορσέζε, τον νεαρό Κόπολα, τον Τζον Κασσαβέτη, τον Ντέιβιντ Λιντς στο ξεκίνημά του… Αλλά και με σπουδαίο ιταλικό και γαλλικό σινεμά. Και τα είδα όλα! Είμαι λοιπόν πολύ επηρεασμένος από το σινεμά στη δουλειά μου στο θέατρο.

Ειδικά στον Τζον Κασσαβέτη με ενδιέφερε περισσότερο ο τρόπος παιξίματος. Δεν τον απασχολούσε καθόλου το οπτικό στιλ –μπορεί να γύριζε ολόκληρη τη σκηνή με μία λάμπα χωρίς να τον νοιάζει αν οι ηθοποιοί βρίσκονταν στο σκοτάδι. Δεν είναι εκλεπτυσμένος στιλιστικά –σε αντίθεση με την οπτική εκλέπτυνση του Λουκίνο Βισκόντι που επίσης αγαπώ πολύ. Ο Κασσαβέτης βάσιζε τις ταινίες του στους ηθοποιούς. Τολμούσε να τους ωθήσει σε ακραίες καταστάσεις, άφηνε να οδηγηθούν σε σκοτεινά μέρη, αλλά και σε στιγμές έκστασης. Αυτό είναι κάτι που αναγνώριζα και αγαπούσα. Είναι σχεδόν θεατρική η ερμηνεία των αγαπημένων του ηθοποιών. Δημιουργεί έναν τραχύ, σκληρό συναισθηματικά κόσμο. Καθόλου διανοουμενίστικο. Κινηματογραφεί τους ανθρώπους έτσι όπως είναι. Αυτό έκανε κι ο Ινγκμαρ Μπέργκμαν.

• Κάνατε τους «Καταραμένους» του Βισκόντι και το «Ηλέκτρα/Ορέστης» με την Κομεντί Φρανσέζ. Πόσο διαφορετικοί είναι οι Γάλλοι ηθοποιοί από τη δική σας ομάδα στο Αμστερνταμ;

Εχω την ευλογία να δουλεύω κυρίως στο Αμστερνταμ, στο Λονδίνο, τη Νέα Υόρκη και το Παρίσι. Παντού συνάντησα εξαιρετικούς ηθοποιούς. Οι Γάλλοι ηθοποιοί ως γνωστόν είναι λίγο πιο στομφώδεις από τους άλλους. Γι’ αυτό διάλεξα μια ταινία: δεν μπορείς ερμηνεύοντας ένα σενάριο ταινίας να εκφέρεις λες και παίζεις Ρακίνα! Ετσι διάλεξα τους «Καταραμένους». Το αποτέλεσμα ήταν πολύ καλό. Φτάσαμε πολύ μακριά απ’ όλες τις απόψεις. Η διαφορά με τη δική μου ομάδα είναι ότι γνωριζόμαστε πολύ καλά -υπάρχουν ηθοποιοί που είναι μαζί μου εδώ και 35 χρόνια! Οταν επέστρεψα στο Παρίσι να κάνω το «Ηλέκτρα/Ορέστης», ξαναδούλεψα με κάποιους από τους ηθοποιούς των «Καταραμένων». Τώρα στον «Ταρτούφο» του Μολιέρου, που θα κάνει πρεμιέρα τον Ιανουάριο, έχω ξαναδουλέψει με τους 4 από τους 7 ηθοποιούς. Παντού όπου πηγαίνω προσπαθώ να δημιουργήσω τη δική μου μικρή ομάδα.

• Εχετε ήδη ανεβάσει τον «Μισάνθρωπο».

Ναι, δύο φορές. Στη Νέα Υόρκη και στο Βερολίνο με τη Σαουμπίνε. Και δύο φορές τον «Φιλάργυρο». Στο Σάουσπιλχαουζ του Αμβούργου, και με τη δική μου ομάδα. Αγαπώ πολύ τον Μολιέρο.

• Τον προσεγγίζετε με συγκεκριμένο τρόπο ή δοκιμάζετε κάτι καινούργιο κάθε φορά;

Είναι μια πολύ σημαντική παράσταση, γιατί εορτάζονται τα 400 χρόνια από τη γέννηση του Μολιέρου. Δεν θα κάνω τη συνήθη εκδοχή του «Ταρτούφου». Κατά την προετοιμασία ανακάλυψα πως στην αρχική παραγωγή το έργο ήταν τρίπρακτο, όχι πεντάπρακτο. Η δεύτερη και η τελευταία πράξη απουσίαζαν. Αυτή η εκδοχή απαγορεύτηκε από τον βασιλιά γιατί διαμαρτυρήθηκε η Εκκλησία. Αυτή την απλή, σύντομη, αλλά και πολύ τραχιά μορφή του έργου θα παρουσιάσω με την Κομεντί Φρανσέζ. Θα είναι ένα γεγονός. Η πρεμιέρα θα παρουσιαστεί ζωντανά στην τηλεόραση, πράγμα λίγο τρομακτικό! (γέλια) Δεν είμαι συνηθισμένος σε τέτοια, αλλά το περιμένω με χαρά. Ελπίζω για τους Γάλλους να είναι μια επανανακάλυψη αυτής της ξεχασμένης εκδοχής.

• Θυμάμαι τις «Ρωμαϊκές Τραγωδίες» του Σέξπιρ. Χωρίς όρια μεταξύ παράστασης και κοινού. Με το μπαρ στο πίσω μέρος της σκηνής, υπολογιστές για να ελέγξουμε το email μας, αλλά και καναπέδες επί σκηνής για το κοινό. Μας κάνατε να νιώσουμε πως ο Σέξπιρ δεν είναι κάτι που το κοιτάζεις από απόσταση.

Σωστά. Νομίζω πως έχω σκηνοθετήσει όλες τις τραγωδίες του Σέξπιρ. Είναι σημείο αναφοράς στη σκηνοθετική μου ζωή. Πολύ νέος, 25-26 ετών, ανέβασα τον «Μακμπέθ» και έκτοτε κάθε δύο-τρία χρόνια κάνω κάποιο έργο του. Ο Σέξπιρ είναι ένας ωκεανός. Είναι τόσο γεμάτος από ιδέες, από αναφορές σε αυτό που είναι ο κόσμος σήμερα! Το μυαλό μου ως σκηνοθέτη αρχίζει αμέσως να δουλεύει ό,τι δικό του κι αν διαβάσω. Γιατί να θέλεις να είσαι σκηνοθέτης αν δεν θέλεις να ανεβάσεις το αρχαίο ελληνικό θέατρο και τον Σέξπιρ; Σε αυτά επανέρχομαι πάντα. Δεν έχω κάνει πολλές αρχαίες τραγωδίες, γιατί υπάρχει το ζήτημα του Χορού, που είναι δύσκολο να το αντιμετωπίσει κανείς –και οικονομικά, γιατί αν θέλεις έναν αληθινό Χορό επί σκηνής κοστίζει πολλά χρήματα. Είναι επίσης δύσκολες να τις συλλάβεις. Δεν επιθυμώ να μετατρέψω την αρχαία τραγωδία σε αστικό δράμα, γιατί μιλάει για τεράστια ζητήματα που έχουν σημασία και σήμερα. Ο Σέξπιρ και οι αρχαίοι τραγικοί με οδηγούν πάντα σε συλλογισμούς σχετικά με την εποχή που ζούμε. Με εμπνέουν να μιλήσω πολιτικά για το σήμερα.

• Εχετε δουλέψει πάνω σε πολλά διαφορετικά είδη θεάτρου. Υπάρχει κάτι καινούργιο που σχεδιάζετε για το μέλλον;

Στην πραγματικότητα δεν λειτουργώ έτσι. Για να βρω νέο υλικό -όπως ξέρετε δεν ανεβάζω μόνο θεατρικά έργα, αλλά όλο και περισσότερο διασκευές μυθιστορημάτων και σεναρίων ταινιών- διατηρώ το μυαλό μου ανοιχτό. Διαβάζω συνέχεια. Τώρα διαβάζω ένα καινούργιο βιβλίο που μου έστειλε ένας διάσημος συγγραφέας από την Αμερική. Είμαι πάντα ανοιχτός σε όσα μου φέρνουν και σε όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Στο παρελθόν δεν θα πίστευα ποτέ ότι θα έκανα αυτά που κάνω σήμερα. Θεωρώ τη δουλειά μου στο θέατρο ως το ημερολόγιό μου. Αντανακλά αυτά που σκέφτομαι και νιώθω μια συγκεκριμένη στιγμή μέσα στον χρόνο. Αν δείτε όλα τα έργα που έχω ανεβάσει, θα ξέρετε ποιος ήμουν και ποιος είμαι σήμερα. Ετσι το αντιμετωπίζω. Το θέατρό μου είναι κάτι πολύ προσωπικό για μένα. Δεν είναι απλώς μια δουλειά.

• Βλέποντας το «The Fountainhead» (ελλ. τίτλος: Κοντά στον ουρανό) της Αϊν Ραντ σκεφτόμουν πως ερωτευτήκατε το μυθιστόρημα, αλλά η εκδοχή σας είχε κάτι πολύ προσωπικό.

Ισχύει. Ελπίζω πως πάντα το έργο μου αντανακλά μια αναγκαιότητα. Οχι μόνο προσωπική. Κάθε σκηνοθέτης θέλει να κάνει αυτά που του δημιουργούν μια αίσθηση επείγοντος, αλλά που έχουν και κοινωνική αναγκαιότητα. Γιατί μπορεί κάτι να απασχολεί εμένα, αλλά να μην ενδιαφέρει τους άλλους.

• Οταν δουλεύετε, έχετε στο μυαλό σας το κοινό;

Ποτέ δεν σκέφτομαι το κοινό. Μόνο τις τελευταίες τρεις μέρες! Τότε αναρωτιέμαι: αυτό θέλαμε να πούμε στον κόσμο; Ετσι θέλαμε να το πούμε; Περνάει στο κοινό; Αλλά αυτό το σκέφτομαι στο τέλος. Κατ’ αυτήν την έννοια είμαι αληθινός καλλιτέχνης: δημιουργώ το έργο μου και μπορώ να αποδεχτώ ότι ο κόσμος το μισεί, είναι αδιάφορος προς αυτό ή το αγαπάει. Το ίδιο ισχύει και για τον Τύπο. Ο κόσμος τελειώνει για πολλούς συναδέλφους ή ηθοποιούς, όποτε παίρνουν μια κακή κριτική! Δεν λέω, κι εγώ εκνευρίζομαι κι αρχίζω να βρίζω, αλλά την επομένη έρχεται μια καινούργια μέρα και ξέρω γιατί το έχω κάνει. Μερικές φορές μετά από κάποιους μήνες λες: τελικά μπορεί να μην ήταν τόσο καλό… Ισως μαθαίνεις περισσότερα από τις αποτυχίες παρά από τις επιτυχίες σου. Η ζωή έχει καλές και κακές μέρες –το ίδιο και το θέατρο. Και μπορώ να ζήσω με αυτό.

• Αλήθεια, υπήρξε δουλειά σας η οποία να μην έτυχε καλής υποδοχής στον καιρό της από το κοινό ή την κριτική, αλλά που εσείς την αγαπάτε και θεωρείτε πως είχαν άδικο;

Οταν παρουσιάσαμε τις «Ρωμαϊκές Τραγωδίες» στο Αμστερνταμ το 2007, μια εξάωρη παράσταση, στο τέλος είχαμε εντονότατο χειροκρότημα, ατέλειωτες επευφημίες, πράγμα που στο Αμστερνταμ δεν είναι τόσο συνηθισμένο. Την επόμενη μέρα ένας από τους κριτικούς έγραψε πως το τεράστιο χειροκρότημα μετά από τις διάρκειας έξι ωρών «Ρωμαϊκές Τραγωδίες» πρέπει να ήταν από ανακούφιση επειδή τελείωσε!

Οι κριτικές στην Ολλανδία ξέρετε δεν ήταν καθόλου καλές! Η κριτική σε μία από τις μεγαλύτερες εφημερίδες της χώρας δεν ήταν παραπάνω από διακόσιες λέξεις! Δεν είχαν καλή υποδοχή. Αλλά για μένα ήταν ξεκάθαρο πως είχαμε κάνει κάτι που ήταν μπροστά από την εποχή του. Παίζουμε ακόμα την παράσταση. Πέρσι την κάναμε στο Αμστερνταμ σε ένα μεγάλο θέατρο 1.400 θέσεων. Κάθε βράδυ το χειροκρότημα ήταν τόσο δυνατό… Τώρα πια το Αμστερνταμ έχει αγκαλιάσει την παράσταση. Ομως εκείνες τις μέρες του 2007 ο κόσμος το έβρισκε υπερβολικά μεγάλο σε διάρκεια, υπερβολικά έντονο, υπερβολικά το ένα ή το άλλο… Κάποιες φορές τα πράγματα χρειάζονται χρόνο.

*Δημοσιογράφος σκηνοθέτης και μεταφραστής

INFO: «Ο Γυάλινος Κόσμος» του Τένεσι Ουίλιαμς σε σκηνοθεσία του Ιβο βαν Χόβε θα παρουσιαστεί στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση το Σάββατο 13 Νοεμβρίου στις 14.30 και 20.30 και την Κυριακή 14 Νοεμβρίου στις 20.30. Παίζουν: Ιζαμπέλ Ιπέρ, Ζιστίν Μπασλέ, Σιρίλ Γκε, Αντουάν Ρεϊνάρτζ.

Πληροφορίες και εισιτήρια: «Ο Γυάλινος Κόσμος» του Tennessee Williams - Σκηνοθεσία: Ivo van Hove - Ιδρυμα Ωνάση (onassis.org)