Κωμωδία της μαστοριάς και της συντεχνίας

Υπάρχει κάποια διαφορά μεταξύ του να βλέπεις Μαρτάλερ καλοκαίρι, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ, και να τον βλέπεις πάλι, χειμώνα καιρό, στη Στέγη. Στη δεύτερη περίπτωση ο κόσμος του (γιατί αυτό είναι ο Μαρτάλερ: κόσμος θεάτρου) εξέρχεται της φεστιβαλικής εξαίρεσης και εισέρχεται στον κανόνα της σκηνής, γίνεται από ιδιαίτερη περίπτωση εξέχουσα στιγμή της ρέουσας, θεατρικής καθημερινότητας. Θέλω να πω ότι έτσι, τώρα, με αυτή την τελευταία επιλογή της Στέγης, κατανοούμε σωστά τον Μαρτάλερ, τον αντιλαμβανόμαστε ορθά: όταν τον αντιμετωπίζουμε σαν κάτι το ιδιαίτερο, στενεύουμε πολύ την απήχησή του. Είναι πολύ καλύτερο και ευγενέστερο να εντάξουμε την οπτική του σε αυτό που πραγματικά κάνει: ένα «κανονικό», «φυσιολογικό», «κοινό» θέατρο για τον καθένα.

Η μόνη διαφορά από όλους τους άλλους βρίσκεται στη συνταγή. Ή μάλλον στο μυστικό εκείνο στοιχείο της συνταγής, κρυφό από τους πολλούς, που με ένα νόστιμο τρόπο εμπεριέχει τον νόστο, την επιστροφή πίσω στις βασικές αισθήσεις πρόσληψης του θεάτρου. Τα υλικά του είναι πολύ απλά, μάλλον ταπεινά, αν όχι και καταφρονεμένα. Υπάρχει όμως κάτι στον τρόπο που τα πλάθει και τα ενώνει και τα δένει και τα σερβίρει, κάτι στο πλάσιμο, στο δόσιμο, στην αγάπη, με την οποία η κουζίνα γίνεται μέρος της εστίας και μνήμης του ανθρώπου, υπάρχει τέλος πάντων κάτι πίσω από αυτά τα υλικά στο θέατρο του Μαρτάλερ που δίνει στο έδεσμά του τη γεύση της παλιννόστησης.

Να, πάλι, στη δική του «Κρέμα και μαρέγκα» υπάρχει το ίδιο άγγιγμα που μετατρέπει και μετουσιώνει, στην κυριολεξία μαγειρεύει τα πιο φτηνά υλικά του παλιού θεάτρου: το βοντβίλ, τη φάρσα, την μπαλαφάρα.

Σε αυτά υπάρχει μεγάλη δόση και έμπνευση από τον αρχιμάγειρα Λαμπίς -κάτι σαν ο Τσελεμεντές του είδους-, που δίνει την αρχική προτροπή: «Δώσε στους αστούς τρόπο να δεχτούν τις φοβίες τους μέσα από το γέλιο και την παρεκτροπή». Και με αυτά και βέβαια με αυτούς τους απίθανους ηθοποιούς του -θαρρείς και εξαρχής φτιαγμένοι για να παίξουν εδώ, σε αυτή τη σκηνή- ο Μαρτάλερ δίνει έναν αφρό, ένα όνειρο βαλμένο στο μπολ του αστικού σαλονιού, χτυπημένο με τον αυγοδάρτη της ειρωνείας. Ετσι προκύπτει μια μαρέγκα θεάτρου που πλέει (έτσι εξάλλου αναφέρει και ο αρχικός, πλήρης τίτλος της παράστασης) πάνω σε μια γλυκιά κρέμα από ξαστοχασιά και παιδικότητα.

Εχουμε λοιπόν κι εμείς το ελεύθερο να ξεχαστούμε κοιτάζοντας αυτόν τον περίεργο κόσμο του Μαρτάλερ με τα υπερβολικά λεπτομερή και όμως ελαφριά σκηνικά (ο περίφημος ναρκισσισμός της μικροαστικής τάξης κρεμασμένος σε τοίχους) και με τα ακόμα πιο ελαφριά πλάσματα να περιφέρονται ανάμεσά τους. Ενα προξενιό ανάμεσα σε δύο οικογένειες γαλλόφωνων και γερμανόφωνων (ο Μαρτάλερ είναι Ελβετός, οπότε το εύρημα της διγλωσσίας εμπεριέχει ένα στοιχείο κωμικής ιθαγένειας, αόρατο σε εμάς) εμπλέκεται εδώ με ιστορίες για ζώα του Λαμπίς και με ακκίσματα της αστικής τάξης, εμπλέκεται με παρεμβάσεις του Λιούις Κάρολ, του Μπρεχτ αλλά και του ίδιου του σκηνοθέτη, εμπλέκεται με εμπνεύσεις των ηθοποιών του θιάσου.

Εντούτοις όλα καταλήγουν στο ίδιο σημείο: σε μια κωμωδία λαϊκή, απλοϊκή, σωματική κι άμεση, μια κωμωδία της μαστοριάς και της συντεχνίας. Και κάτι ακόμα: είναι πολύ γνωστό πως ο Μαρτάλερ είναι πριν από όλα ένας πολύ σημαντικός μουσικός, απόγονος της μεγάλης παράδοσης Ευρωπαίων σκηνοθετών που εκκίνησαν από τη μουσική και τον ρυθμό και ζήτησαν να ενσωματώσουν τη μουσική στο θέατρο της ολικότητας. Εκείνο ωστόσο που δεν είναι και τόσο φανερό είναι πως ο Μαρτάλερ είναι, εκτός από μουσικός, και ένας πολύ σημαντικός μουσικολόγος: μεταφέρει στη σκηνή την ανθρωπολογική διάσταση του τραγουδιού, τον πλάγιο χρόνο του, την ανθολογία του παιδικού, σκωπτικού και φωνητικού τραγουδιού. Μεταφέρει ακόμη στη σκηνή την άρρητη αθωότητα του τραγουδιού. Εκεί, σε αυτό το σημείο, σιγεί ο θεατρικός χρόνος και ανοίγεται το πεδίο της άλλης, της μουσικής διάστασης των ανθρωπίνων.

Δεν είμαι διόλου σίγουρος ότι η «Κρέμα και Μαρέγκα» έχει, και πολύ περισσότερο, θέλει κάτι να πει «για την Ευρώπη». Για τους μπουρζουάδες. Για την έλλειψη επικοινωνίας. Για το παράλογο του ανθρώπου. Μάλλον ξεκινάει από αυτά, τα θεωρεί διαπιστώσεις και πάνω σε αυτά χτίζει έναν άλλο κόσμο, κόσμο ωραίο να τον βλέπεις, ωραίο να ξέρεις ότι υπάρχει (ακόμη) και επίσης ωραίο να νιώθεις πως γίνεται ακόμη αντιληπτός. Αλλά όχι για να τον συζητάς και κυρίως όχι για να διδάσκεσαι από αυτόν. Είναι εξάλλου -το λέει και ο ίδιος ο σκηνοθέτης εισαγωγικά στην παράστασή του- ένας κόσμος «εκτός», βαλμένος στο ενδιάμεσο, ανάμεσα μουσικής και γλώσσας, αίσθησης και νοήματος. Αν μιλάμε πολύ σοβαρά για αυτόν, χαλάμε την ηθελημένη του ασυνειδησία.

Ετσι αφήνω τον Μαρτάλερ και το θέατρό του να πλέουν σαν χάρτινο καράβι στη θάλασσα του υπερρεαλισμού, χωρίς άλλα, λοιπά συμφραζόμενα. Από τον Μαρτάλερ που έχω δει, μου δίνει ίσως αυτή η «Κρέμα Μαρέγκα» του την πιο αυθόρμητα όμορφη στιγμή του. Και το λέω αυτό δηλώνοντας ευθαρσώς ότι παραμένω (και από ό,τι φαίνεται πάντα έτσι θα είμαι) ένας μάλλον ψυχρός αποδέκτης του ύφους του. Είναι μάλλον κάτι σαν το γαλακτομπούρεκο: Καταλαβαίνω ότι αρέσει σε πολλούς, αναγνωρίζω την αξία του, απλώς δεν το τρώω.

Ετσι κι εδώ, η νωθρότητα και η επιτηδευμένη αδράνεια, η αφέλεια και η τάση για σαχλαμάρα, ακόμα και όταν αποκτούν την αχλή της ποίησης, συνεχίζουν να μου δίνουν στα νεύρα. Κι ομολογώ ότι υπήρξαν φορές στη διάρκεια του δικού μου αγέλαστου δίωρου στη Στέγη (υπήρξαν όμως αρκετοί γύρω μου που γελούσαν με την καρδιά τους) που κοίταξα με ανυπομονησία το ρολόι μου. Δεν τρώμε όλοι τα ίδια! Κι ας σεβόμαστε τις επιλογές των συνδαιτυμόνων. Κι ας χαιρόμαστε τη μαστοριά του μάγειρα.