Στα στάσιμα νερά του Τσέχοφ

Σίγουρα θα απογοητευτούν όσοι ζητούν από την τελευταία παράσταση των Blitz ένα «ανέβασμα» του «Θείου Βάνια» –έτσι κι αλλιώς, το «Vanya: Δέκα χρόνια μετά» δεν ανήκει στο είδος της συμβατικής δραματουργίας, ούτε καν σ' αυτό που θα λέγαμε «διασκευή» κλασικού κειμένου. Πρόκειται, όπως προειδοποιεί το πρόγραμμα, για μια «σκηνική σύνθεση» με βάση την ουσία του τσεχοφικού κόσμου, παρόμοια με τον τρόπο που έκτιζαν τα σπίτια τους παλιά, μαζεύοντας υλικά από τη γύρω γη, με λάσπη, πέτρες, μάρμαρα ναών και κτερίσματα αγαλμάτων. Είναι ένα κολάζ με αποσπάσματα του «Θείου Βάνια», προσωπικές εξομολογήσεις, ποιήματα, ημερολόγια, αποκόμματα αλληλογραφίας. Μια πρόταση σεμνή και χαμηλόφωνη, που γυρνά την ομάδα δέκα χρόνια πίσω, στην εποχή της μικρότερης κλίμακας, στις πιο συγκεντρωμένες και πιο αισθαντικές εργασίες της.

Για όσους παρακολουθούν την πορεία των Blitz, αυτό που αιφνιδιάζει είναι ακριβώς ο τόνος. Υπάρχει μια «επιστροφή στα βασικά», στο μεδούλι μιας θεατρικότητας που δεν αναζητείται στο εύρημα ή στην ένταση, αλλά στους αργούς χρόνους, στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα, στο σκηνικό θραύσμα. Υπάρχει ακόμα -και είναι ίσως αυτή η πιο συγκινητική παρατήρηση- η εκ μέρους των ηθοποιών -και βασικών μελών των Blitz- διάθεση επιστροφής τους πίσω στο σημείο της πρόκλησης.

Θα σταθώ για λίγο σ' αυτό. Υποψιάζομαι ότι δύσκολα άλλη πρόταση στο φετινό Θέατρο Τέχνης θα μπορούσε να τηρήσει με τέτοια τόλμη και τόση πίστη (τόλμη και πίστη χρειάζονται) την ποιητική επιγραφή του Κουν. Την ώρα που ως ομάδα οι Blitz έχουν διαμορφώσει το κοινό τους, έχουν κατακτήσει κώδικες, έχουν συνθέσει μια ζώνη ενδιαφέροντος γύρω από τη δουλειά τους, επιλέγουν να σταθούν απέναντι στο κοινό και στην εικόνα τους, στον καλλιτεχνικό εαυτό τους, αποδομώντας την ίδια τους την εργασία. Δεν συνθέτουν μόνο μια ανοιχτή, ελευθεριακή φόρμα.

Αυτό που κάνουν θυμίζει έντονα τον Μαρτάλερ: θέλουν να μιλήσουν για ένα θέατρο που δεν φοβάται το κενό, τη σιωπή, την άδεια σκηνή, την έλλειψη επιχειρημάτων, που δεν φοβάται τον δισταγμό και δεν φοβάται τον φόβο του. Η πρόταση των Blitz δεν επιδιώκει να «ενδιαφέρει», δεν ξέρω καν αν επιζητεί το χειροκρότημα ή την επιβράβευση. Είναι από μια άποψη μια θαρραλέα κίνηση όχι προς τα μπρος αλλά προς τα πίσω, δέκα χρόνια πριν, πριν τα πράγματα μπουν στην ανοιχτή αυλή με τα σκυλιά δεμένα (το θέατρό μας είναι η αυλή, και τα σκυλιά εμείς είμαστε)∙ είναι μια θαρραλέα κίνηση «προς τ’ ανοιχτά».

Φαντάζομαι πολύ καλά τον αντίλογο. Χωρίς κάποια άλλη σκέψη για τον κόσμο του Τσέχοφ, η ιδέα του εγκλεισμού ή της βαθιάς μελαγχολίας που αποπνέει γίνεται από μόνη της κοινότοπη. Ακόμα χειρότερα, καθώς η παράσταση θέλει να αποδώσει τα στάσιμα νερά του Τσέχοφ, όπως ανεπαίσθητα ρυτιδιάζουν στο ακούμπισμα της πεταλούδας και του κουνουπιού, είναι επόμενο να παρασύρει κάποια στιγμή το κοινό της σε αμηχανία και -ακόμα χειρότερα- σε επικριτικούς αναστεναγμούς. Το όλον θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν μια μάλλον ιμπρεσιονιστική αντίληψη για τον «Θείο Βάνια», που κρατά από το έργο μόνο το γενικό κλίμα, τη βασική αρμονική και αυτή ενισχύει. Οσο για τα άλλα που αναφέρει το πρόγραμμα, «για την ερωτική επιθυμία, για τη ζωή ως θρίαμβο, για το πώς κανείς γερνάει, για τον φόβο που μεγαλώνει, για το θέατρο, τους διανοούμενους, τη μνήμη, την οργή, την ακινησία της ζωής», αυτά ανήκουν μάλλον… στις προθέσεις παρά στην παράσταση.

Δεν θα συμφωνήσω. Μπορεί για πολλούς να φαντάζει ανιαρή η στασιμότητα και η επαναληπτικότητα των μοτίβων (κάποια φέρνει γλάστρες μέσα στο σπίτι, κάποιος εκφωνεί λόγους προς την ανθρωπότητα, κάποιος άλλος παίζει με μπάλες), σκηνοθετικά όμως έχει αληθινό ενδιαφέρον. Κάποιοι θα παρατηρούσαν ότι έτσι φαντάζει ο Τσέχοφ όταν ιδωθεί μέσα από το πρίσμα του μελαγχολικού νεανικού μας θεάτρου: φιγούρες που αυτοδικαιολογούν την παρουσία τους με την τελετουργία του καθημερινού, βαθιά άρνηση που διακόπτεται από ξαφνικές εκρήξεις μεγαλοστομίας και σύντομες επαναστάσεις ναρκισσισμού, ένα τίποτα που στηρίζει τη φούσκα της καθημερινότητας.

Κι αν παρατηρήσουμε ακόμα πιο προσεκτικά, θα δούμε ανάμεσα στα επιτηδευμένα αδιάφορα σκηνικά της Εφης Μπίρμπα τα υλικά του τσεχοφικού κόσμου: μια δεύτερη σκηνή, μια μουσική φράση, μια πρέζα φύσης∙ σκάλες, παιδικά παιχνίδια, πυροβολισμοί∙ μπόλικες λέξεις∙ και, εννοείται, μπόλικη σιωπή. Οπως πάντα, ο αφηγηματικός άξονας είναι σχεδόν αδιόρατος. Κάποιο πάρτι προετοιμάζεται, και γι’ αυτό γλάστρες (όχι ιδιαίτερου κάλλους) γεμίζουν οριζοντίως τη σκηνή του πιάνου, καθώς στο πίσω μέρος οι τέσσερις ήρωες, ο Βάνια, η Σόνια, η Ελένα και ο Αστρόφ, εμφανίζονται στο «παλκοσένικο» της σκάλας διαγωνίως. Οπως πάντα θα μπορούσαν να είναι τα πράγματα ξεκαρδιστικά, κι αν τελικά δεν γελάμε είναι γιατί λείπει το πρόσχημα που θα επέτρεπε να δούμε τα πράγματα σαν κλουενερί.

Και δεν είναι μόνο αυτό. Σε αυτή την αποσπασματική προσέγγιση των τσεχοφικών διαλόγων ή μονολόγων οι τρεις ηθοποιοί της ομάδας, Γιώργος Βαλαής, Αγγελική Παπούλια και Χρήστος Πασσαλής, καταφέρνουν να αιφνιδιάσουν το κείμενο και να αποδώσουν τις λέξεις του κάποτε με αληθινή τιμιότητα και συναρπαστική απλότητα. Ετσι αυτό που στο τέλος έχουμε είναι -εκτός από μια σκηνική σύνθεση- ένα είδος οδηγού για την κατάκτηση του Τσέχοφ, ένα είδος ανοιχτής πρόβας με στόχο τον «Θείο Βάνια».

Παρ’ όλα αυτά επιμένω να βλέπω την τελευταία παράσταση των Blitz όχι μόνο σαν μορφή θεατρικής «εκδήλωσης», αλλά κυρίως σαν έκφραση καλλιτεχνικής ενδοσκόπησης. Σαν διάθεση απολογισμού, ένα είδος ημερολογίου που μετρά τον χρόνο ανάποδα, τα πράγματα επιστρέφουν για να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στο τώρα και στο τότε. Οι Blitz στο Θέατρο Τέχνης, είπαμε, ακολουθούν την παλιά εκείνη συμβουλή του Κουν: ανοίγονται στην αμφισβήτηση.