Ο μεγάλος αντικονφορμίστας του παγκόσμιου σινεμά

«Είχα διαβάσει Ρολάν Μπαρτ και ξέρω ότι μπορώ να σκέφτομαι την αισθητική απόλαυση και την επιτυχία σαν να μην είναι απαραίτητα κάτι το δεξιό», είχε πει ο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι. Και είχε την ευτυχία να τα κατακτήσει και τα δύο.

Την αισθητική απόλαυση των θεατών με σχεδόν όλες τις ταινίες του. Την παγκόσμια επιτυχία, κυρίως με τον «Τελευταίο Αυτοκράτορα» των εννέα Οσκαρ (1988), ανάμεσά τους Καλύτερης Ταινίας και Σκηνοθεσίας -κι ας τον κατηγόρησαν κάποτε ότι πρόδωσε τις αγνές αρχές του Ευρωπαίου auteur.

Ο Μπερτολούτσι, που πέθανε χθες σε ηλικία 77 χρόνων από καρκίνο, δεν υπήρξε απλώς ένας ακόμα ιδιοφυής Ιταλός δημιουργός στους τόσους που έχει βγάλει αυτή η χώρα -υπήρξε σύγχρονος, αν και νεότερος των Παζολίνι, Βισκόντι, Αντονιόνι, Φελίνι. Ηταν ίσως ο πιο τολμηρός, με τα μάτια του ανοιχτά στην εποχή του και χωρίς στεγανά. Ξεπερνούσε από ταινία σε ταινία τον εαυτό του, τη γενιά του, την τεράστια κινηματογραφική παράδοση της χώρας του και έπαιρνε δρόμους νέους και επικίνδυνους.

Εξ ου και ο μαθητής του Παζολίνι και του Γκοντάρ, ο κομμουνιστής, ο κολλημένος με τους λαϊκούς αγώνες και το φασιστικό παρελθόν της πατρίδας του, είχε ανάλογο πάθος και εμμονή με θέματα ψυχής (και ψυχανάλυσης), σεξουαλικότητας και πνευματικών αναζητήσεων.

Αυτός ο άθεος, γύρισε τον «Μικρό Βούδα». Και αυτός, ο σκηνοθέτης του επικού, γεμάτου σφυροδρέπανα «1900» και ανατόμος της φασιστικής Ιταλίας στον «Κονφορμίστα» και τη «Στρατηγική της αράχνης», ενδιαφέρθηκε για τη μοναξιά του τελευταίου αυτοκράτορα της Κίνας και τις περιπέτειές του σε φυλακές του Μάο και έκλεισε σε μια σύγχρονη τραγωδία, το «Τελευταίο τανγκό στο Παρίσι», τη σεξουαλική και συναισθηματική απόγνωση (ίσως και βία) του σύγχρονου άντρα.

Η ταινία αυτή, το αριστούργημά του μαζί με τον «Κονφορμίστα», δημιούργησε και το μεγαλύτερο σκάνδαλο της καριέρας του. Δύο φορές. Στην εποχή της (1972) από τους πουριτανούς, που ενοχλήθηκαν από τις ερωτικές σκηνές. Πολλά χρόνια αργότερα, από το φεμινιστικό κίνημα και γενικά το κινηματογραφικό σινάφι. Γιατί μπορεί να πρόλαβε ο Μπερτολούτσι να ολοκληρώσει το έργο του πριν από τις ακρότητες του κινήματος «MeToo, αλλά ο τρόπος που φέρθηκαν (ή υποτίθεται ότι φέρθηκαν) αυτός και ο Μάρλον Μπράντο στη Μαρία Σνάιντερ στη διαβόητη ερωτική σκηνή με το βούτυρο, του στοίχισε κατακραυγή.

Η πρωταγωνίστρια αποκάλυψε, το 2006, ότι γυρίστηκε παρά τη θέλησή της, εν αγνοία της, ενώ έκλαιγε με μαύρο δάκρυ, ταπεινωμένη. Ο Μπερτολούτσι τη διέψευσε, δεν παραδέχτηκε το λάθος του ή ζήτησε «συγγνώμη». «Γελοιότητες», έλεγε, «η Μαρία είχε διαβάσει το σενάριο, ήξερε». Ηταν, μάλιστα, από τους λίγους που υπερασπίστηκαν πρόσφατα δημόσια τον Κέβιν Σπέισι, που βλέπει την καριέρα του να καταστρέφεται από ανάλογες καταγγελίες.

Ο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι γεννήθηκε το 1941 στην Πάρμα και είχε την τύχη (ή την ατυχία) να έχει έναν κυριαρχικό και σπουδαίο πατέρα, τον Ατίλιο, ποιητή, ιστορικό τέχνης και κριτικό κινηματογράφου και να μεγαλώσει σε ένα καλλιεργημένο, αλλά και προνομιούχο σπίτι. Ο πατέρας του τον σύστησε στον Παζολίνι και έγινε βοηθός του στο «Ακατόνε» (1961). Ετσι άνοιξε και ο δικός του κινηματογραφικός δρόμος, ήρθε και η δικιά του πρώτη ταινία («Βίαιος θάνατος», 1962) και η καθιέρωσή του με το «Πριν την επανάσταση» (1964).

Κι ενώ έγραφε το σενάριο για το θρυλικό σπαγγέτι γουέστερν «Κάποτε στη Δύση», του Σέρτζιο Λεόνε, μπορούσε κάλλιστα να ετοιμάζει την πιο επιδραστική, πρωτοποριακή και ανεπανάληπτη ταινία του, τον «Κονφορμίστα» (1970). Βασισμένος σε μυθιστόρημα του Αλμπέρτο Μοράβια και ξεκινώντας την καθοριστική του συνεργασία με τον διευθυντή φωτογραφίας Βιτόριο Στοράρο, αυτόν που ο Κόπολα άρπαξε αργότερα για το «Αποκάλυψη Τώρα», ο Μπερτολούτσι βούτηξε στις ρίζες του φασισμού με ήρωα έναν συνεργάτη του Μουσολίνι, που στέλνεται στο Παρίσι να δολοφονήσει αριστερό πολιτικό εξόριστο.

Ο σκηνοθέτης τολμά να υπονοήσει ότι πίσω από αυτόν τον παθητικό, υποταγμένο, αποφασισμένο να μείνει πιστός στις νόρμες άνθρωπο (Ζαν Λουί Τρεντινιάν) κρύβεται μια απωθημένη ομοφυλοφιλία και μια παιδική ενοχή, αλλά αυτό είναι το λιγότερο ενδιαφέρον ή προχωρημένο στην ταινία. Η αισθητική της, μπαρόκ και ονειρική, στιλιζαρισμένη και κλειστοφοβική, έγραψε ιστορία, όπως και το αισθησιακό τανγκό που χορεύουν η Ντομινίκ Σαντά και η Στεφανία Σαντρέλι.

Η ταινία αυτή επηρέασε το παγκόσμιο σινεμά και, μαζί με την επιτυχία του «Τελευταίου τανγκό», άνοιξε στον Μπερτολούτσι όλες τις πόρτες. Για το διάρκειας 5 ωρών «1900», ιστορικό φρέσκο της Ιταλίας από το 1900 έως το 1945, με σαφή μαρξιστική ματιά και πάθος, ο σκηνοθέτης στηρίχτηκε, το 1975, στα δολάρια των αμερικανικών μέιτζορ στούντιο και είχε τα πιο περιζήτητα ονόματα: Ρόμπερτ Ντε Νίρο (το αφεντικό), Ζεράρ Ντεπαρντιέ (ο επαναστατημένος αγρότης), Μπαρτ Λάνκαστερ, Ντόναλντ Σάδερλαντ.

Ακολούθησε το φροϊδικό «La Luna» (1979), με την τότε στα πάνω της Τζιλ Κλέιμποργκ στον ρόλο μιας ντίβας της όπερας σε σχεδόν αιμομικτική σχέση με τον γιο της. Και η σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα της Ιταλίας τον διεκδίκησε με την ταινία «Η τραγωδία ενός γελοίου ανθρώπου» (1981), με τον Ούγκο Τονιάτσι να αντιμετωπίζει το δίλημμα: να θυσιάσει τον γιο του που έχει απαχθεί από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες ή το εργοστάσιό του πληρώνοντας τα υπέρογκα λύτρα;

Κι αν το 1988 τον βρίσκει στην κορυφή του κόσμου (και της δόξας του) με τον Κινέζο «Τελευταίο Αυτοκράτορα», δύο χρόνια αργότερα παίρνει τον δρόμο της ερήμου και ξανασυναντά την επικράτεια του σεξ, των σχέσεων, του ζευγαριού. Γυρίζει, με πρωταγωνιστές τον Τζον Μάλκοβιτς και την Ντέμπρα Γουίνγκερ, το «Τσάι στη Σαχάρα», βασισμένο σε ομώνυμο βιβλίο του κάποτε καλτ Αμερικανού συγγραφέα-συνθέτη και εκκεντρικού ερημίτη της Ταγγέρης, Πολ Μπόουλς. Η μεγάλης ομορφιάς ταινία και το ερωτικό της θέμα την έκανε ίσως την τελευταία παγκόσμια επιτυχία του, αν και ακολούθησε, το 1993, ο τρυφερός «Μικρός Βούδας».

Τις δεκαετίες του ’90 και του 2000, ο Μπερτολούτσι επιστρέφει σε μικρότερες, πιο προσωπικές ταινίες, πάντα με σεξουαλικές και υπαρξιακές παραμέτρους, προφανώς ανδρικής χροιάς, όπως η «Κλεμμένη ομορφιά» με τη Λιβ Τάιλερ σε ρόλο ερωτικής παρθένας, και το πανέμορφο, επιτέλους αντάξιό του σκηνοθετικά «Οι ονειροπόλοι» (2003), με μια παρέα νέων στο Παρίσι, στη διάρκεια του Μάη του ’68, να παραδίδονται σε ερωτικά και σινεφιλικά παιχνίδια.

Το 2003, μια αποτυχημένη εγχείρηση στη σπονδυλική στήλη τον καθήλωσε σε καροτσάκι, ανήμπορο να σταθεί ή να περπατήσει. Το 2012, πάντως, ήταν στις Κάνες με την τελευταία του ταινία, το «Eγώ κι εσύ», βασισμένο σε μυθιστόρημα του Νικολό Αμανίτι για έναν αποξενωμένο, μοναχικό έφηβο.

Στην Ελλάδα

Τρεις φορές είχε έρθει ο Μπερτολούτσι στην Ελλάδα, πάντα συνοδευόμενος από τη γυναίκα του, σκηνοθέτιδα Κλερ Πέπλοου. Την πρώτη τον είχε καλέσει η Μελίνα Μερκούρη, τότε υπουργός Πολιτισμού.

Τη δεύτερη, το 1996, ο καλός του φίλος Μισέλ Δημόπουλος, καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, τον προσκάλεσε στην 37η διοργάνωση, όπου είχε οργανωθεί ρετροσπεκτίβα των έργων του και κυκλοφορούσε καταπληκτικός τόμος με κείμενα και φωτογραφίες. Τέλος, και το Ιδρυμα Λάτση τον έφερε στην Αθήνα για μια ομιλία στο Μέγαρο Αθηνά στην Κηφισιά.