«Η jazz δεν βάφεται στο αίμα»

Εχετε προλάβει να δείτε το φιλμ «Χωρίς Μέτρο», το «Whiplash» του Νταμιέν Σαζέλ; Μια ταινία για την τζαζ;

Η Λήδα (Γαλανού), η κριτικός κινηματογράφου της εφημερίδας μας, δίνει γρήγορα το story: «Ο Αντριου είναι ένας νεαρός σπουδαστής της μουσικής, ντράμερ με πάθος και ταλέντο: τι καλύτερο απ’ το ότι φοιτά σ’ ένα από τα σπουδαιότερα μουσικά Πανεπιστήμια της Αμερικής, με καθηγητή έναν από τους σημαντικότερους διευθυντές ορχήστρας, τον Τέρενς Φλέτσερ. Ή, τι χειρότερο. Οσο ο Αντριου είναι αποφασισμένος να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην εκπαίδευση και την εξάσκηση, τόσο ο Φλέτσερ, αναγνωρίζοντας ένα πιθανό μελλοντικό αστέρι, είναι αποφασισμένος να τον πιέσει αδίστακτα, σαδιστικά, προκειμένου να επιβεβαιώσει τις αντοχές του και να αντλήσει όλες του τις δυνατότητες, με ιδρώτα και αίμα».

Είναι όμως μια ταινία για την τζαζ; Είναι έτσι η τζαζ; «Σαφώς και η τζαζ δεν είναι έτσι», απαντά ο Αλέξανδρος Κτιστάκης, ένας από τους πιο γνωστούς ντράμερ του είδους στη χώρα μας, ο επονομαζόμενος και «δράκος» της τζαζ. «Το να είσαι μουσικός της τζαζ ταυτίζεται με τον τρόπο που ζεις. Είσαι πάντα αυστηρός με τον εαυτό σου, δεν σου φτάνει ποτέ ό,τι έχεις καταφέρει. Δεν χρειάζεσαι “τιμωρό” για να προχωρήσεις. Επίσης, η τζαζ στηρίζεται στη συνύπαρξη και τη συνδημιουργία. Η φιλοδοξία, που σε κάνει να θες να ανελιχθείς εις βάρος του συναδέλφου σου, πάντα οδηγεί στην αποτυχία. Το πρώτο πράγμα που φροντίζει να κάνει η μουσική είναι να σου τσακίσει το “υπερεγώ” και να ανοίξει τα μάτια και τα αυτιά της ψυχής σου, προκειμένου να δημιουργείς μαζί με άλλους ανθρώπους που μοιράζονται το ίδιο όνειρο και την ίδια ιερή ανάγκη με εσένα».

Ο Αλέξανδρος -Δράκος- Κτιστάκης είναι ντράμερ, παραγωγός κι εκπαιδευτικός. Συνεργάζεται τα τελευταία χρόνια με την Ελευθερία Αρβανιτάκη ως ντράμερ και ενορχηστρωτής. Εχει παίξει με σημαντικά ονόματα της παγκόσμιας τζαζ σκηνής, ενώ το δικό του Jazz Trio λέγεται Alex Drakos Trio. Δίδασκε στο τμήμα Μουσικών Σπουδών του Ιόνιου Πανεπιστημίου Κέρκυρας και είναι διευθυντής σπουδών στο «Lab/Music Education» και συνιδιοκτήτης του «Lab Heraklion/Music Education».

«Ως τζαζ μουσικός και πολλώ δε μάλλον ντράμερ κι εκπαιδευτικός, η ταινία μού φάνηκε υπέρ το δέον υπερβολική κι εκτός πραγματικότητας», επισημαίνει. Και είναι κατηγορηματικός.

Του διαβάζω απόσπασμα από το περιοδικό «New Yorker»: «Στο φιλμ βλέπουμε πόση σκληρή δουλειά, πόση ακαδημαϊκή μελέτη, πόση πρακτική πειθαρχία χρειάζεται για να εξελιχθείς ως ντράμερ. Φετιχιστικά σχεδόν κοντινά πλανά στα ματωμένα στικς, στα πρησμένα χέρια του μαθητή, στους τόνους ιδρώτα που γεμίζουν τον αέρα και ποτίζουν τα κύμβαλα».

Τι λέει γι’ αυτά ο Αλέξανδρος; Ισχύουν; «Και ναι και όχι. Από τη μία, ματωμένα χέρια και πρησμένα, πληγωμένα δάχτυλα είναι παντελώς εκτός πραγματικότητας. Αυτό μπορεί να συμβεί μόνο όταν κάνεις κάτι τραγικά λάθος στη μελέτη σου ως μουσικός, που σημαίνει ότι πρέπει να σταματήσεις αμέσως τον τρόπο με τον οποίο μελετάς και να αλλάξεις μέθοδο. 

»Από την άλλη, αυτό που αναμφίβολα ισχύει είναι ότι η καταξίωση είναι αποτέλεσμα 1% ταλέντου και 99% σκληρής δουλειάς. Κι όταν λέμε σκληρή δουλειά, εννοούμε επίμονη και πολύχρονη μελέτη (πρακτική και ακαδημαϊκή), πειθαρχία και προπαντός υπομονή.

»Η υπομονή και η επιμονή είναι δύο αρετές που μας κρατάνε πάντα στην πορεία μας, όταν η απογοήτευση, ο θυμός κι η απελπισία μάς χτυπάνε την πόρτα. Τέτοιου είδους αρνητικά συναισθήματα είναι σχεδόν αναπόφευκτα, καθώς η βελτίωση δεν είναι ποτέ γραμμική. Ετσι, πολλές φορές, ενώ περιμένουμε ανάλογα με τον κόπο που κάνουμε να έχουμε και την αναμενόμενη βελτίωση, δεν έρχεται παρά μόνο όταν συμβαδίσει η ωρίμανση του μυαλού με την ωρίμανση του πνεύματος και του σώματος».

Η μουσική θέλει μέτρο ή είναι χωρίς μέτρο, όπως μας λέει και ο τίτλος του φιλμ; «Στην ερμηνεία, σαφέστατα ναι, απαιτείται μέτρο», απαντά ο Αλέξανδρος. «Στη μουσική μαθαίνουμε κανόνες. Μαθαίνουμε να τους υπακούμε και να τους παραβιάζουμε. Εν τέλει είμαστε ελεύθεροι να κάνουμε ό,τι θέλουμε. Το μέτρο που πηγάζει από την αισθητική μετουσιώνει αυτή την ελευθερία σε τέχνη κι όχι χάος».

Και ο αυτοσχεδιασμός; «Ο αυτοσχεδιασμός είναι ο καθρέφτης του σολίστα. Μαρτυρά τον χαρακτήρα του, τις αγωνίες, τον πόνο, τη χαρά ή τη λύπη. Είναι το μέσο με το οποίο εκφράζεται ο τζαζ μουσικός. Χωρίς μέτρο δεν γίνεται να δομηθεί ένα σόλο ώστε να εκφραστούν τα προηγούμενα χαρακτηριστικά. Ακόμα κι ένα φαινομενικά άναρχο σόλο έχει δομή και διακριτά όρια και κατ’ επέκταση μέτρο».

Και ως προς την εκπαίδευση, χρειάζεται μέτρο; «Ο μαθητής στην προσπάθειά του να γίνει καλύτερος δοκιμάζει το όριά του αδιάκοπα. Είναι μια διαδικασία αναγκαία, που θέλει όμως προσοχή και προφανώς μέτρο, προκειμένου να μην καταστραφούν οι κόποι του από τη μη παραγωγική υπερπροσπάθεια. Και σ’ αυτή τη διαδικασία ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι κρίσιμος και καθοριστικός και σε καμία περίπτωση δεν είναι σαν αυτόν του καθηγητή στην ταινία».

Τέλος, ρωτάω με αληθινή περιέργεια τον Αλέξανδρο να μας πει αν είναι διαφορετικό να είσαι τζαζ ντράμερ από ροκ ντράμερ λόγου χάριν; «Θα μπορούσαμε να παραλληλίσουμε ένα μουσικό είδος με ένα γλωσσικό ιδίωμα. Ετσι, το να μάθουμε μια γλώσσα δεν σημαίνει ότι μπορούμε να μιλάμε όλες τις γλώσσες εξίσου καλά.

»Σε κάθε περίπτωση, προκειμένου να είναι κάποιος καλός τζαζ ντράμερ προϋποθέτει να κατέχει τη «γλώσσα» της τζαζ, την παράδοση από την οποία πηγάζει η μουσική αυτή και να παράγει τον κατάλληλο τζαζ ήχο στο όργανο - που αντιστοιχεί στην προφορά μιας γλώσσας. Το ίδιο ισχύει και για έναν ροκ ντράμερ, που καλείται να μιλήσει μια άλλη γλώσσα, αυτή της ροκ.

»Φυσικά, πολλές φορές οι δύο γλώσσες μπορεί να συναντηθούν, μια και η μουσική επιτρέπει και προτρέπει τις μίξεις διαφόρων στιλ. Σε κάθε περίπτωση όμως, για να μάθεις ένα μουσικό στιλ, είτε είναι τζαζ είτε ροκ, απαιτείται ο ίδιος κόπος και αγάπη γι’ αυτό που κάνεις».

Πώς διδάσκεται η τζαζ στη χώρα μας;

Ο Αλέξανδρος -Δράκος- Κτιστάκης εκτός από ντράμερ είναι κι εκπαιδευτικός, διδάσκει τζαζ. Είναι ο πλέον κατάλληλος για να μας πει πώς γίνεται η διδασκαλία της τζαζ στην Ελλάδα. Είδαμε τη σχολή στην οποία πηγαίνει ο νεαρός ήρωας του «Whiplash» και θαμπωθήκαμε.

«Στη χώρα μας όποιος θέλει να μάθει τζαζ μπορεί να απευθυνθεί σε σοβαρά εκπαιδευτικά ιδρύματα πλέον», μας λέει. «Οι σχολές που παρέχουν τέτοιου είδους εκπαίδευση είναι στελεχωμένες με πολύ σοβαρούς καθηγητές, οι οποίοι έχουν σπουδάσει στις καλύτερες σχολές του εξωτερικού κι είναι ενεργοί κι αξιόλογοι μουσικοί της τζαζ. Η παιδαγωγική κι οι εκπαιδευτικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι οι πλέον σύγχρονες κι αποτελεσματικές, όμοιες με εκείνες του εξωτερικού. Απόδειξη αποτελεί το γεγονός ότι το επίπεδο της τζαζ στην Ελλάδα ανεβαίνει εντυπωσιακά τα τελευταία χρόνια. Οι μαθητές μας ανταγωνίζονται επάξια τους μαθητές του εξωτερικού και διακρίνονται όλο και περισσότερο εκτός Ελλάδας, ενώ πολλοί καθηγητές καλούνται στο εξωτερικό προκειμένου να διδάξουν. Στο μόνο στο οποίο υστερεί η χώρα μας είναι στις ευκαιρίες που δίνει σε έναν μαθητή να παρακολουθήσει συναυλίες μουσικών του εξωτερικού (κάτι που αποτελεί βασικό στοιχείο της εκπαίδευσης ενός μουσικού), καθώς υπάρχει ο γεωγραφικός περιορισμός, εν αντιθέσει με χώρες όπως η Ολλανδία ή η Γαλλία».

Καταθέτει και τη δική του εμπειρία:

«Προσωπικά ως καθηγητής έχω εκπλαγεί από τη νέα γενιά. Το πόσο έξυπνα κι ώριμα είναι τα παιδιά αλλά και πόσο αποφασισμένα και επικεντρωμένα στον στόχο τους. Είμαι πάρα πολύ αισιόδοξος για το τι πρόκειται να συμβεί στην ελληνική τζαζ σκηνή, διότι το ζω εν τη γενέσει του και αισθάνομαι υπερήφανος που συμμετέχω και συμβάλλω έστω και λίγο στη διαδικασία αυτή. Το να ακολουθείς το όνειρό σου είναι ευλογία και το να βοηθάς ανθρώπους να κάνουν το όνειρό τους πραγματικότητα, όσο δύσκολο κι αν είναι, σε κάνει να νιώθεις υπέροχα. Οταν εισπράττεις αγάπη και ευγνωμοσύνη από μαθητές σου που τα “κατάφεραν”, τελικά αποζημιώνεται ο κόπος σου και αισθάνεσαι ότι συνεισφέρεις στον τόπο σου».

Αλήθειες και ψέματα στην ταινία

■ «Πραγματικότητα είναι οι ατελείωτες ώρες μελέτης σε ένα δωμάτιο. Η γλυκιά μοναξιά, που ταυτόχρονα είναι βουτιά στον εαυτό σου. Η φλόγα και το πάθος, που σε προκαλεί να συνδέσεις αυτό που κάνεις με την ίδια σου την ύπαρξη, ενώ ταυτόχρονα γνωρίζεις ότι δεν είναι και τίποτα σημαντικό για τον διπλανό σου. Ο Καστανέντα το ονομάζει ελεγχόμενη τρέλα στα βιβλία του. Η ανάγκη να γίνεις όλο και καλύτερος, που σε πνίγει καθημερινά. Η χαρά όταν βλέπεις οι κόποι σου να αποδίδουν».

■ «Μυθεύματα είναι η ευνουχιστική, βίαιη εξουσία του εκπαιδευτικού, η μη συνύπαρξη με άλλους μουσικούς, ο αθέμιτος ανταγωνισμός, η έλλειψη υπομονής που στην πραγματικότητα σε κάνει να βγαίνεις εκτός ορίων στη μελέτη σου και σε κάνει να “καείς” από την υπερπροσπάθεια».

Το «Whiplash», με τον τίτλο του εμπνευσμένο από το τζαζ κομμάτι του Χαν Λέβι, είναι υποψήφιο για 5 Οσκαρ: Καλύτερης Ταινίας, Σεναρίου, Β’ Ανδρικού Ρόλου για τον Τζέι Κέι Σίμονς, Μοντάζ και Μιξάζ.