Καστοριάδης: μια ζωή

«Πώς να εξηγήσει κανείς ότι ένας διανοούμενος αυτού του βεληνεκούς παρέμεινε σε τέτοιον βαθμό “περιθωριακός” και αγνοήθηκε από τα πανεπιστήμια ώς το τέλος της ζωής του;» αναρωτιέται ο FranÇois Dosse, συγγραφέας, ιστορικός και φιλόσοφος, που συνέγραψε τη βιογραφία του Κορνήλιου Καστοριάδη.

Η «Εφ.Συν.» δημοσιεύσει δύο αποσπάσματα του βιβλίου «Καστοριάδης: μια ζωή», που αφορούν τη σχέση του φιλοσόφου με το ΚΚΕ και την τροτσκιστική οργάνωση του Αγι Στίνα, προπολεμικά, αλλά και κατά τη διάρκεια της Κατοχής, προτού φύγει από την Ελλάδα για το Παρίσι.

Εστω και αν η ανάλυση, του Στίνα και του Καστοριάδη, είναι εν πολλοίς «εκ των υστέρων», αποδίδει σωστά το αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκαν το 1944 οι δυνάμεις εκείνες της Αριστεράς που εύχονταν τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν θα επιθυμούσαν μια σταλινικού τύπου δικτατορία

Το 1938, ο νεαρός Κορνήλιος προάγεται στη δευτέρα Λυκείου της Λεοντείου Σχολής, στην Αθήνα, με βαθμό άριστα (10) και διαγωγή αρίστη. Εκείνη περίπου την εποχή, κάνει και τα πρώτα του βήματα στην πολιτική, ως μέλος του πυρήνα της Κομμουνιστικής Νεολαίας, της ΟΚΝΕ, που λειτουργούσε στην τάξη του. Παράλληλα, παραμένει άριστος μαθητής. Στο τέλος της σχολικής χρονιάς, τα τρία άλλα μέλη του πυρήνα συλλαμβάνονται. Για καλή του τύχη, κανένας από τους συντρόφους του, παρά τα βασανιστήρια στα οποία υποβάλλονται, δεν θα αναφέρει το όνομά του.

Στο ΚΚΕ εντάσσεται τους πρώτους μήνες μετά την κατάληψη της χώρας από τους Γερμανούς και τους συμμάχους τους: «Δεν έχει σημασία να αφηγηθώ εδώ πώς ένας νέος που είχε πρόσφατα ανακαλύψει τον μαρξισμό θεώρησε ότι ήταν υποχρέωσή του να προσχωρήσει στην ΟΚΝΕ κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά.

Οπως δεν έχει σημασία και να εξηγήσω γιατί, μετά την κατοχή της χώρας από τις δυνάμεις του Αξονα και τη γερμανική επίθεση κατά της Σοβιετικής Ενωσης, ο σοβινιστικός προσανατολισμός του ΚΚΕ και η δημιουργία του ΕΑΜ ήταν απόρροια της γενικότερης στάσης του, που θα μπορούσε να αλλάξει μόνον με ιδεολογική πάλη στο εσωτερικό του Κόμματος. Η προσφυγή στην ωμή βία ως μοναδικό αντεπιχείρημα και οι εκπομπές του σοβιετικού ραδιοφώνου φρόντισαν σύντομα να διαλύσουν τις ψευδαισθήσεις αυτού του νεαρού».

Αυτή η σύντομης διάρκειας προσέγγιση με τους σταλινικούς παραλίγο να κοστίσει στον Καστοριάδη τη ζωή του. Οταν ο τοπικός υπεύθυνος του ΚΚΕ τον κάλεσε, μαζί με έναν άλλον σύντροφό του, να δώσει εξηγήσεις για την αποστασιοποίησή του από τις κομματικές δραστηριότητες, αποφάσισε να μην πάει και να δώσει προτεραιότητα στο ραντεβού που είχε με μια κοπέλα. Ο φίλος του Καστοριάδη, που υπάκουσε στην κομματική εντολή να παρουσιαστεί, λίγες μέρες αργότερα θα βρεθεί νεκρός σε έναν από τους λόφους της Αθήνας.

Ο Δεκέμβρης του ’44

Η μικρή τροτσκιστική ομάδα του Στίνα, στην οποία εξακολουθούσε να ανήκει ο Καστοριάδης, θα επανεκδώσει το Εργατικό Μέτωπο. Η ανάλυση της κατάστασης που επιχειρούσε αυτή η ομάδα, όπως έγραφε αργότερα ο Καστοριάδης, ήταν η εξής: «Αυτό που συνέβη τον Δεκέμβριο του 1944 δεν μπορούσε σε καμιά περίπτωση να γίνει κατανοητό με τη βοήθεια των τροτσκιστικών, ή ακόμα και γενικά μαρξιστικών, “σχημάτων”.

»Από τη μια, οι λαϊκές μάζες –ή έστω ένα μεγάλο τμήμα από αυτές– παίρνουν μέρος στις συγκρούσεις και υποστηρίζουν το Κομμουνιστικό Κόμμα, πιστεύοντας ότι η νίκη του ΚΚΕ θα αλλάξει το καθεστώς. [...] Από την άλλη, ήταν φανερό–τουλάχιστον σε μένα– ότι πράγματι το ΚΚΕ θα άλλαζε το καθεστώς, αν νικούσε, εγκαθιδρύοντας όχι βέβαια τον σοσιαλισμό, αλλά μια δικτατορία –με το προσωνύμιο “λαϊκή δημοκρατία”– και αρχίζοντας να μετατρέπει τη χώρα σε σοβιετικού τύπου κοινωνία».

Εστω και αν αυτή η ανάλυση, του Στίνα και του Καστοριάδη, είναι εν πολλοίς «εκ των υστέρων», αποδίδει σωστά το αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκαν το 1944 οι δυνάμεις εκείνες της Αριστεράς που εύχονταν τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν θα επιθυμούσαν μια σταλινικού τύπου δικτατορία.

Απομονωμένοι, οι «διεθνιστές κομμουνιστές» είχαν να αντιμετωπίσουν τόσο τις κρατικές δυνάμεις ασφαλείας όσο και τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Ο Στίνας αναφέρει ορισμένους από τους συντρόφους του, και συντρόφους του Καστοριάδη, που εξοντώθηκαν από τους σταλινικούς. «Δολοφόνησαν, αφού πρώτα του έβγαλαν τα μάτια, τον σπουδαστή Θανάση Οικονόμου, στέλεχος της ΕΠΟΝ, στου Γκύζη που, μαζί με κάποιους άλλους, είχε προσχωρήσει στην οργάνωσή μας.

Δολοφόνησαν τον Θύμιο Αδραμυτίδη, έναν από τους πιο αγνούς και πιο σεμνούς αγωνιστές, στην αυλή του νοσοκομείου. [...] Εσφαξαν με μαχαίρι –όπως σφάζουν τα πρόβατα– τον Παναγιώτη Τσιγκέλη, εργάτη, που είχε δραπετεύσει από το νησί όπου ήταν εκτοπισμένος, αμέσως μόλις τον συνέλαβαν στην πλατεία Βάθης. Σκότωσαν τον Νίκο Αραβαντινό, παλαιό διεθνιστή κομμουνιστή, γνωστόν σε όλη την Κεφαλονιά για τους αγώνες του στο εργατικό και αγροτικό κίνημα».

Το 1945, στο εσωτερικό της μικρής τροτσκιστικής οργάνωσης, οι συζητήσεις για τον «χαρακτήρα της Σοβιετικής Ενωσης» θα είναι έντονες. Μαζί με έναν σύντροφό του, τον Σταμ, ο Καστοριάδης υποστηρίζει με πάθος την άποψη ότι δεν μπορεί πια να γίνεται δεκτή η τροτσκιστική ανάλυση που θεωρεί ότι η Σοβιετική Ενωση παραμένει κράτος των εργατών. Τα άλλα μέλη της οργάνωσης δεν συμφωνούν με την άποψή του, παραμένοντας πιστά στη θέση του Τρότσκι (του «Γέρου»). «Μόλις τον Σεπτέμβριο του 1947, η οργάνωση υιοθέτησε στο σύνολό της την ανάλυση του Καστοριάδη».

Το 1945 η κατάσταση θα είναι απελπιστική για την οργάνωση του Στίνα, που δέχεται επιθέσεις τόσο από δυνάμεις της Δεξιάς όσο και από τους σταλινικούς. Οι φυλακισμένοι φτάνουν τους 16.000, χωρίς να υπολογίσουμε τους καταδικασμένους σε θάνατο: το ΚΚΕ δεν θα αργήσει «να σκληρύνει τη στάση του».

Ο Ζαχαριάδης θα αποφασίσει τότε να υιοθετήσει το ΚΚΕ τον ένοπλο αγώνα ως μέθοδο πάλης, χωρίς να έχει προηγηθεί η απαραίτητη προετοιμασία και χωρίς την έγκριση του Στάλιν, ο οποίος έχει συμφωνήσει ήδη από το 1944 ότι η Ελλάδα ανήκει στη σφαίρα επιρροής των Δυτικών. Αυτές θα είναι οι συνθήκες και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα όταν ο νεαρός Καστοριάδης θα αποφασίσει να συνεχίσει τους πολιτικούς του αγώνες και τις πανεπιστημιακές σπουδές του κάτω από άλλους ουρανούς.