Καθώς αλλάζουμε εμείς, αλλάζουν και τα βιβλία

ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΤΕΤΑΡΤΗΣ...

Επιμέλεια: Μισέλ Φάις

Βιβλία στο προσκέφαλο Προσφιλή, πολυδιαβασμένα, βιβλία που μας διαμόρφωσαν ή μας στήριξαν σε δύσκολες στιγμές. Πρόσωπα της γραφής ξεφυλλίζουν την «αυτοβιογραφική» βιβλιογραφία τους.

Η μεταφράστρια και κριτικός λογοτεχνίας Κατερίνα Σχινά ξετυλίγει το αναγνωστικό κουβάρι της ζωής της. Συστρέφοντας βιογραφικές λεπτομέρειες και αναγνωστικές εμμονές μάς οδηγεί από τα βιβλία-αντικατοπτρισμούς στα βιβλία-τοιχογραφίες…

Υπήρξα μοναχικό, ίσως και κάπως καταπιεσμένο παιδί, και η λογοτεχνία αποτέλεσε για μένα τόπο ελευθερίας. Η βιβλιοθήκη ήταν ο κόσμος, και κάθε βιβλίο ένα λεξικό που τον αποκρυπτογραφούσε. Τουλάχιστον στην αρχή. Γιατί γρήγορα κατάλαβα πως δεν διάβαζα για να γνωρίσω, μα για να αναγνωρίσω – ή μάλλον για να δω κρυσταλλωμένα σε λέξεις τα θολά νεύματα ενός εαυτού που πάσχιζε να συμπηχθεί σε οντότητα, ενώ η ουσία του ήταν, και θα παρέμενε, η ρευστότητα.

Μετά τόσα και τόσα χρόνια αναγνωστικής μανίας, ακόμη πιστεύω πως η αναγνώριση βρίσκεται στη ρίζα κάθε ευτυχισμένης αναγνωστικής συνάντησης, αυτού του ιδιότυπου και τόσο ξεχωριστού ερωτικού συναγερμού που έχει ανάγκη να επιβεβαιώνεται ξανά και ξανά για να παγιώνει την απόλαυση.

Γι’ αυτό ξαναδιαβάζουμε εξάλλου τα βιβλία που αγαπήσαμε. Καθώς ξαναγυρίζω στις στραπατσαρισμένες μου παλιές αγάπες, δεν ξαναβρίσκω στις σελίδες τους μονάχα άμμο από παραλίες, λεκέδες από καφέ, κάποιο παλιό εισιτήριο, μια σημείωση, αλλά κι εκείνο τον παλιό αναγνωστικό εαυτό που πια δεν υπάρχει.

Ωστόσο, καθώς αλλάζουμε εμείς, αλλάζουν και τα βιβλία: κείμενα που κάποτε αστραποβολούσαν, τώρα έχουν ξεθωριάσει, κι από την αλλοτινή τους σαγήνη συχνά δεν μένει παρά η ανάμνησή της. Συμβαίνει, ασφαλώς, και το αντίστροφο: βιβλία που μας είχαν φανεί στρυφνά, απροσπέλαστα και άχαρα, κάτω από το ήπιο και συνάμα διαυγέστερο φως της ωριμότητας μεταμορφώνονται αίφνης σε ποταμούς γοητείας.

Ομως εδώ θα αναφερθώ στις σταθερές μου αξίες: στα έργα που προκάλεσαν μια συγκίνηση που διαρκεί, παρότι η εγγύτητα μαζί τους έχει λειάνει τον αρχικό συγκλονισμό. Πρώτα απ’ όλα «Οι Αθλιοι», του Βικτόρ Ουγκό, που τους διάβασα μικρή σε μετάφραση κάποιου Γ. Τσουκαλά (;) από μια φτηνή έκδοση της εφημερίδας ο «Ανεξάρτητος», τσιμπώντας την από τη βιβλιοθήκη του παππού μου και αρνούμενη να αγγίξω την επιβλητικότερη σε κύρος και αισθητική βαρύτητα δίτομη δερματόδετη έκδοση των «Αθλίων», σε μετάφραση του Ιωάννη Ισιδωρίδη Σκυλίτση αυτή, η οποία με απωθούσε λόγω της καθαρεύουσας.

Μου φαινόταν πως δεν του πήγαινε του Ουγκό η καθαρεύουσα του Σκυλίτση – την οποία μάλιστα την έβρισκα άνευρη, συγκρίνοντάς την με τη λαγαρή γλώσσα του Παπαδιαμάντη, που καθ’ υπόδειξη του παππού μου είχα διαβάσει από ένα κόκκινο τομίδιο του Ελευθερουδάκη: η πρώτη γνωριμία μαζί του, σε ηλικία δεκατριών χρόνων, ήρθε με τη «Φόνισσα».

Σήμερα ξαναδιαβάζω τους «Αθλίους» και ξαναβρίσκω, ανόθευτο μέσα στην πρωτογενή του διακηρυκτικότητα, το αίτημα της δικαιοσύνης. Αργότερα θα καταλάβαινα ότι το ερώτημα περί δικαιοσύνης θείας, ανθρώπινης, προσωπικής, διαπερνά και τις σελίδες της Φραγκογιαννούς.

Επιστρέφω, λοιπόν, στον Παπαδιαμάντη, τον Βιζυηνό, τον Μητσάκη∙ στον Δημήτρη Χατζή και στον Στρατή Τσίρκα∙ στον Στρατή Δούκα και στον Θανάση Βαλτινό. Ο πολυτροπισμός της ελληνικής πεζογραφίας εκβάλλει, αναπόφευκτα, στην ποίηση: προσευχητάρια ο Κάλβος, ο Καβάφης και ο Σεφέρης, αλλά και τρία από τα πιο ωραία ερωτικά ποιήματα της νιότης μου -το «Μονόγραμμα» του Ελύτη, «Υμνος δοξαστικός για τις γυναίκες που αγαπούμε» του Νίκου Εγγονόπουλου και «Το υψίπεδον της διελεύσεως» του Ανδρέα Εμπειρίκου- τα οποία και θα αποτελέσουν ένα πρώτο κεφάλαιο αισθηματικής αγωγής. Πριν έρθει, ασφαλώς, ο Φλομπέρ και τα σαρώσει όλα.

Κι ύστερα θα ακολουθήσει «το μέτρο όλων των αφηγήσεων», ο «Μόμπι Ντικ» του Χέρμαν Μέλβιλ, ένα βιβλίο που δεν τελειώνει ποτέ: το διάβασα, σε «παιδική, συντομευμένη εκδοχή» στα εννιά μου χρόνια, αργότερα στη μετάφραση του Α.Κ. Χριστοδούλου (στην πολύτιμη σειρά Orbis Litterae των εκδόσεων Gutenberg), ένα καλοκαίρι πάλεψα ευσυνείδητα και με το πρωτότυπο: η επική του δύναμη είναι σαρωτική. Εξόρμηση προς εξολόθρευση της λευκής φάλαινας, ένα ταξίδι εσωτερικό προς την υπέρβαση θείων και ανθρώπινων εμποδίων, μια απέραντη μοναξιά που οδηγεί στην ελευθερία.

Ξεκίνησα από τη γαλλική λογοτεχνία (εδώ ο κατάλογος θα μάκραινε υπερβολικά, γι’ αυτό θα αρκεστώ στον Φλομπέρ), αγάπησα την αγγλική (ο Ντίκενς δεν μ’ απογοήτευσε ποτέ, o Λιούις Κάρολ αποτέλεσε τη μόνιμη διαφυγή μου, ο Οσκαρ Γουάιλντ με καθοδήγησε στον πνευματώδη αισθητισμό, ο Ε.Μ. Φόρστερ και ο Ιβλιν Γουό με συνόδεψαν στον ρεμβασμό, η Βιρτζίνια Γουλφ θεράπευσε μια πληγή κι άνοιξε άλλες) και οι Αμερικανοί του 20ού αιώνα δεν μ’ άφησαν σε ησυχία: Φόκνερ, Κάρσον ΚακΚάλερς, Τόνι Μόρισον, Ντος Πάσος∙ ο ανυπέρβλητος Μάλκολμ Λόουρι, του ενός βιβλίου, του μυθιστορήματος των παθών «Κάτω απ’ το Ηφαίστειο»∙ ο Σολ Μπέλοου, ο Μπάσεβις Σίνγκερ, ο Φίλιπ Ροθ, ο Ντον Ντελίλο.

Και φυσικά, ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ που δεν ξέρω πού να τον κατατάξω: το μυθιστόρημά του «Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ» είναι το πρώτο βιβλίο που μου ενστάλαξε την υποψία ότι το παρελθόν -ίσως και το παρόν επίσης- είναι σε μεγάλο βαθμό μια μυθοπλαστική κατασκευή, η φύση της οποίας καθορίζεται τουλάχιστον εξίσου, τόσο από τις προσδοκίες που προβάλλουμε πάνω του όσο και από οποιαδήποτε αντικειμενική έννοια «πραγματικότητας».

Μίλησα στην αρχή για τα βιβλία-αντικατοπτρισμούς, όμως θα τελειώσω με τα βιβλία-τοιχογραφίες, μυθιστορήματα καθολικά, που παραδόξως προέρχονται όλα από την κεντρική Ευρώπη: και είναι αυτά ο «Δόκτωρ Φάουστους» του Τόμας Μαν, οι «Υπνοβάτες» του Χέρμαν Μπροχ, ο «Ανθρωπος χωρίς ιδιότητες» του Ρόμπερτ Μούζιλ, το «Εμβατήριο Ραντέτσκι» και η «Κρύπτη των Καπουτσίνων» του Γιόζεφ Ροτ. Βιβλία που το καθένα με τον τρόπο του μιλούν για την κρίση του σύγχρονου πολιτισμού, την ήττα του ουμανισμού και προαναγγέλλουν την τραγωδία. Με συναρπάζουν, με συγκινούν και με φοβίζουν, γιατί, αλίμονο, μοιάζουν πιο επίκαιρα παρά ποτέ.

*Τελευταίο βιβλίο της Κ. Σχινά είναι το εξομολογητικό δοκίμιο «Καλή και ανάποδη. Ο πολιτισμός του πλεκτού» (εκδ. Κίχλη, 2014)