Αντικλείδι για τη γενιά του Τσίπρα

Ο τοίχος του Πολυτεχνείου από την πλευρά της οδού Στουρνάρη είχε καλυφθεί ολόκληρος πριν από οκτώ μήνες με ένα αλλόκοτο γκράφιτι.

Ενα γκράφιτι το οποίο, μέχρι να σβηστεί, προκάλεσε από όλες τις πλευρές των «ορθώς σκεπτόμενων» ακατάσχετες καταδικαστικές αντιδράσεις με επιχειρήματα που σχεδόν πάντα συναντιούνταν στην ιδέα της ελληνικής μετριότητας.

Από εκεί ξεκινώντας, ο 37χρονος Δημήτρης Ελευθεράκης έγραψε τη «Δύσκολη Τέχνη» (Αντίποδες): έναν μονόλογο 40 μόλις σελίδων, πυκνό, ευφυή, βαθιά επίκαιρο και μεστό νοήματος, ο οποίος εντάσσεται στην καλύτερη παράδοση της λογοτεχνίας που ενοχλεί και της τέχνης που φοβίζει.

Οπως είχε φοβίσει εκείνο το γκράφιτι, επειδή αντανακλούσε εντέλει την γκριμάτσα του προσώπου «μας».

Αυτό το «πρόσωπο», η νεοελληνική ταυτότητα και η σχέση της με τη Δύση, απασχολεί τον συγγραφέα. Και το γκράφιτι λειτουργεί σαν ένα αντικλείδι για να το αναστοχαστούμε σήμερα, όπου οι σχέσεις της χώρας με τους ξένους εταίρους της περνούν από μικροσκόπιο.

«Η Ελλάδα είναι μια δύσκολη τέχνη που δεν πληρώνεται» γράφει ο Ελευθεράκης, εστιάζοντας τη ματιά του σε εκείνους ακριβώς που σήμερα ελέγχουν ή και καθορίζουν τα πράγματα.

Είναι η γενιά που διαδέχτηκε τη γενιά του Πολυτεχνείου. Οι 40-45άρηδες που γεννήθηκαν λίγο πριν ή λίγο μετά την εξέγερση: η γενιά του Αλέξη Τσίπρα.

Το βιβλίο ανοίγει με έναν 45άρη να κάθεται σε ένα βρωμισμένο παγκάκι ανάμεσα στην Πολυτεχνική Σχολή και στο Μουσείο, ανάμεσα λοιπόν στην επιστήμη και στην τέχνη, στην πρόοδο και στην Ιστορία.

Είναι ο «δάσκαλος», ο πρωταγωνιστής της Δύσκολης Τέχνης, και απευθύνεται με την επιμονή εκείνου που τον πνίγει το άδικο, εκείνου που ρητορεύει σε έναν τοίχο, προς τους «Τοβίας, και Τόμας και Τόνι», τις σκιές σαν να λέμε, που βγαίνουν από το μακρύ παρελθόν της ιστορικής εμπειρίας «μας» με τους ξένους.

Ο δάσκαλος υποθέτει ότι μόλις έχουν προσπεράσει «το γκριζόμαυρο γκράφιτι, ναι το γκριζόασπρο γκράφιτι» και ότι αναπαράγουν τα συνήθη σχόλια πως λερώνουμε τον Παρθενώνα και τις «κλασικά εξευγενισμένες προσόψεις» των αρχιτεκτονημάτων που φέρουν την υπογραφή των Χάνσεν, Λάνγκε, Τσίλλερ, φον Κλένσε κ.ά.

Είναι τα ξένα ονόματα που τα έχουμε οικειοποιηθεί στις πινακίδες των δρόμων, ενώ ως πρόσωπα παραμένουν απόμακρα και ανοίκεια…

Τα λόγια του ξεχύνονται με έναν τρόπο ειρωνικό, ασθματικό, βασισμένο σε συνεχείς επαναλήψεις και στο εμφατικό «ναι», και κατακεραυνώνουν την γκρίνια, τη χοντροκοπιά, τη στερεοτυπική αντίληψη των πραγμάτων, που κυριαρχούν στον δημόσιο λόγο.

Κατακεραυνώνουν επίσης το θολό σχήμα της «ελληνικής» εμπειρίας που καλλιεργούν οι αυτόκλητοι ταγοί του τόπου, αλλά έμμεσα υπονομεύουν και τον μυωπικό ελιτισμό των Δημητριάδηδων, των Παπαβασιλείου, των Δήμου, των Θεοδωρόπουλων κ.ά.

Κυρίως όμως σχολιάζουν, όπως μου σημείωσε ο συγγραφέας, «αυτό το κοινό αίσθημα διπλής οφειλής -των “άλλων” σε εμάς και της δικής μας στους άλλους - που προκαλεί συνήθως σοβαρές στρεβλώσεις».

Ως εδώ, ο Ελευθεράκης αποδομεί την κριτική που ασκείται στη γενιά του Τσίπρα, μια κριτική που σύμφωνα με τον δάσκαλο κρύβει εκδικητικότητα και μνησικακία:  «Η μνησικακία είναι μια δύσκολη τέχνη».

Ομως κάποια στιγμή, η γωνία και ο χρόνος θέασης αλλάζουν, και ο συγγραφέας περνά τη σκυτάλη σε έναν αφηγητή νεότερο, ο οποίος αποτιμά αυτήν την ίδια γενιά, και τον δάσκαλο, από το μέλλον. Και τότε διαλύεται το πικρό χιούμορ, και στις σελίδες απλώνεται μια θλίψη και ένας αναστοχασμός.

«Ολόκληρη η γενιά που ξεκίνησε να καταλαβαίνει τον κόσμο στις αρχές του ’80 είναι μια χαμένη γενιά» λέει ο αφηγητής. Μια γενιά που «της έχουν αφαιρέσει το δικαίωμα να πεθαίνει ηρωικά, ναι να πεθαίνει με νόημα». Είναι, φοβάται, η τελευταία πραγματική γενιά της παλιάς Ελλάδας που δεν θα αφήσει ίχνη παρά μόνο στη λογοτεχνία…

Το τέλος της Δύσκολης Τέχνης είναι μια αρχή προβληματισμού.

Και ο Ελευθεράκης, που εκφράζει εδώ και τη δική του πολιτική αγωνία, εξηγεί στην «Εφ.Συν.»:

Η γενιά "που ελέγχει τα πράγματα" δεν είναι μια γενιά που έχει απλώς συμβιβαστεί και γι’ αυτό δεν μπορεί να πεθάνει με νόημα. Είναι αντιθέτως μια γενιά που είναι κατεστραμμένη από τα γεννοφάσκια της, που την έχουν σπαργανώσει με τον ζουρλομανδύα λόγω της συγκεκριμένης θέσης της σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό "προτσές" (στη γλώσσα του Κάφκα σημαίνει "δίκη"), σε "ένα συγκεκριμένο μέρος μιας συγκεκριμένης πόλης μιας συγκεκριμένης Ελλάδας".

Η αιώνια Ελλάδα είναι μια δύσκολη τέχνη

«Η τέχνη», γράφει ο Ελευθεράκης, «είναι το πρόσχημα για να βγάλουμε στην επιφάνεια ό,τι πιο βρώμικο, σκοτεινό, παράξενο, άρρωστο, ναι ανοίκειο, έχουμε μέσα μας».

Ειδικότερα, πίσω από τους καταδικαστικούς αφορισμούς για το γκράφιτι, εκείνος εντοπίζει ένα ανησυχητικό εθνικό παραλήρημα με πλήθος παρερμηνείες, αποσιωπήσεις, δαιμονοποιήσεις, αντινομίες.

Και σαν να κοιτάζει ένα απόστημα μέσα από ευρυγώνιο φακό, περιγράφει αυτό το φαινόμενο στο πρώτο μέρος του βιβλίου του, τραβώντας το στα άκρα με ένα επαναλαμβανόμενο παιχνίδι σαρκαστικών ερωταποκρίσεων του δάσκαλου.

Εάν το γκράφιτι παραλληλίζεται με έναν κουβά μπογιά πάνω στη Μόνα Λίζα, τι θα πρέπει να πει κανείς για τις κινούμενες Καρυάτιδες του 2004 σε σχέση με τον Παρθενώνα;

Εάν αυτό το γεγονός είναι «απόρροια βανδαλισμού», τι είναι οι νεκροί στην πύλη του Πολυτεχνείου και τι οι πεινασμένοι της Κατοχής στα πεζοδρόμια της Πατησίων;

Εάν αυτό είναι «κόλαφος στην αισθητική μας», τι είναι «η απέραντη μιζέρια, ναι η άφθαστη θλίψη, η βαθύτατη μελαγχολία, η γερή κατάθλιψη» κάτω από το βλέμμα «των παρθένων σεμνών Καρυάτιδων»;

Εάν «όλα εδώ είναι φρικτά κι ανόητα», τι ήταν η συνεργασία με τον κατακτητή;

Είναι άραγε η τέχνη μια δραστηριότητα αποκομμένη από την κοινωνία; Είναι κακό να διχάζει; Πρέπει απαραίτητα να είναι κατανοητή και προσιτή;

Το να καπηλεύεσαι την αρχαιότητα είναι μια δύσκολη τέχνη.

«Η αιώνια Ελλάδα είναι μια δύσκολη τέχνη», γράφει ο Ελευθεράκης. Και προκαλεί τον αναγνώστη να σκεφτεί μεταφορικά πώς εννοούμε και την «πολιτική», την «ιστορία», «νομιμότητα», «δημοκρατία» ή την «Ελλάδα».

Διότι το «πρόσωπο της Ελλάδας» δεν περιορίζεται στον Παρθενώνα. Και ίσως το 2015 πρέπει πια να σκεφτούμε αλλιώς τον εαυτό μας, να καλλιεργήσουμε αλλιώς την ιστορική μας συνείδηση.

Πράξη πολιτικής ανυπακοής

Αναγνωρισμένος ως ποιητής, με πέντε συλλογές στο ενεργητικό του, ο Δημήτρης Ελευθεράκης ζει από το 2014 στο Ντίσελντορφ, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Βόννης και κάνει μια έρευνα για το Ολοκαύτωμα στο Πανεπιστήμιο του Μπόχουμ.

Οταν εμφανίστηκε το γκράφιτι, δεν βρισκόταν στην Ελλάδα και στη νουβέλα του μένει μάλλον αόριστο εάν το υπερασπίζεται ως δημιουργική έκφραση.

Αντίθετα, για το γκράφιτι ως χειρονομία έχει «μια περίεργη αποδοχή, σχεδόν σκανταλιάρικη».

Και πάντως, το καταξιώνει πολιτικά πηγαίνοντας κόντρα στη στάση των σοβαροφανών ανθρώπων. 

«Το γκράφιτι», τονίζει στην «Εφ.Συν.», «γίνεται αυτοστιγμεί πράξη πολιτικής ανυπακοής όταν επιχειρήσεις να το αποδομήσεις με εργαλείο το ενοποιημένο, συμφιλιωμένο, ελληνικό παρελθόν όπως ξανακατασκευάστηκε μετά τη δικτατορία, κυρίως με τη λεγόμενη "εθνική συμφιλίωση"».

Σε αυτό το ευρύτερο ιστορικό-κοινωνικό τοπίο, ο δάσκαλος, ως χαρακτήρας βγαλμένος από τη «χαμένη γενιά», «θύτης και θύμα της», που μοιάζει με κοινωνικό επαναστάτη, τραγικό αντι-ήρωα, καλλιεργημένο τραμπούκο ή μελαγχολικό τρελό, παραμένει μια ξεχωριστή περίπτωση.

Και ο συγγραφέας τον αγαπά παρ’ όλη την κοινοτοπία και τη μετριότητά του.

«Δεν είναι λαοπλάνος» σχολιάζει ο Ελευθεράκης. «Εχει μια σπίθα που του επιτρέπει να πει: "ναι, καταλαβαίνω γιατί σας τρομάζει το γκράφιτι, το γκράφιτι επιστρέφει το βλέμμα σας. Εκεί ωστόσο εντοπίζει και μια φοβερή δυνατότητα: την κρυμμένη πιθανότητα της τέχνης, το "μεταξουργείο στην πίσω πλευρά του γκράφιτι". Στην πραγματικότητα ο δάσκαλος είναι άκακος· ένα "κακό" παιδί».