Η εξοικείωση με τον Προυστ σε πηγαίνει στη φιλοσοφία

ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΤΕΤΑΡΤΗΣ...

Επιμέλεια: Μισέλ Φάις

Βιβλία στο προσκέφαλο Προσφιλή, πολυδιαβασμένα, βιβλία που μας διαμόρφωσαν ή μας στήριξαν σε δύσκολες στιγμές. Πρόσωπα της γραφής ξεφυλλίζουν την «αυτοβιογραφική» βιβλιογραφία τους.

Ο καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ Βασίλης Κάλφας προτείνει εμμονικά το εμβληματικό και θηριώδες, όχι μόνο για την ευρωπαϊκή γραμματεία, μυθιστόρημα του Μαρσέλ Προυστ «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο». Η διαδρομή μιας εξακολουθητικής και εξαντλητικής ανάγνωσης στο πέρασμα του χρόνου…

Θα πρέπει να ήταν το 1973, όταν διάβασα απνευστί τους τρεις πρώτους τόμους του «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» στην εντυπωσιακή μετάφραση του Παύλου Ζάννα.

Θυμίζω ότι το πρώτο μέρος του μυθιστορήματος («Από τη μεριά του Σουάν»), είχε κυκλοφορήσει λίγο πριν από τις εκδόσεις Ηριδανός, ενώ σταδιακά έβγαιναν και οι τόμοι του δεύτερου μέρους («Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών»).

Και όπως γινόταν τότε, διαβάστηκε ή ξεκίνησε να διαβάζεται από όλους στη «μικρή μας πόλη». Ηταν πράγματι, για την εποχή, ένα εκδοτικό γεγονός.

Τα συγκρίσιμα μεγέθη διαβάστηκαν στην Ελλάδα είτε αργότερα (ο Τόμας Μαν, ο Τζέιμς Τζόις) είτε νωρίτερα (ο Ντοστογιέφσκι).

Και επειδή ο Προυστ δεν είναι προφανώς για όλα τα γούστα, λειτούργησε ως κριτήριο διαχωρισμού μεταξύ των φίλων και των εν γένει συνοδοιπόρων. Η λογοτεχνία άλλωστε και ο κινηματογράφος ήταν, για τη δική μου γενιά, οι μόνες αξιόπιστες διέξοδοι στην πνευματική έρημο των χρόνων της δικτατορίας.

Εγώ τουλάχιστον αισθάνθηκα ότι μπήκα σε ένα μικρό κύκλο μυημένων. Ο κοινός έρωτας για τον Προυστ ήταν σημαντικό διαβατήριο σε μια νέα γνωριμία, βοηθούσε να καλύψεις με ταχύτητα διανοητικές και συναισθηματικές αποστάσεις. Σύντομα θα βρισκόσουν να συζητάς συνωμοτικά, αν οι παρόντες ήταν πολλοί, για την έξαψη που σου δημιούργησε η ανάγνωση του μυθιστορήματος ή για τις προτιμήσεις σου στα πρόσωπα (ήσουν με τη Ζιλμπέρτ ή με την Αλμπερτίν;) και στους τόμους. Και ήταν ανακουφιστικό ότι δεν χρειαζόταν ποτέ να λογοδοτήσεις ή ακόμη και να δώσεις επιχειρήματα για τη συγκεκριμένη λογοτεχνική σου προσήλωση –τον Προυστ ή τον βαριέσαι ή τον λατρεύεις.

Αν σκεφτεί κανείς τις δυσκολίες του εγχειρήματος, η ελληνική μετάφραση προχωρούσε αρκετά γρήγορα τον πρώτο καιρό –τα χρόνια που ο Ζάννας ήταν ακόμη στη φυλακή.

Ο προσήλυτος αναγνώστης όμως δεν μπορούσε να περιμένει τον μεταφραστή∙ ήθελε επειγόντως να δει πώς εξελίσσονται τα πράγματα σ’ αυτό το μυθιστόρημα, που είναι ποταμός όχι από έλλειψη μέτρου αλλά γιατί ακριβώς πρέπει να είναι τόσο μεγάλο.

Επιστρατεύτηκαν λοιπόν τα γυμνασιακά γαλλικά και το λεξικό και έτσι, κουτσά-στραβά, η παρέα με τον αυθεντικό Προυστ πρόσφερε παρηγοριά και καταφύγιο στον τελευταίο και πιο μαύρο χειμώνα της επταετίας. (Δεν νομίζω ότι διάβασα άλλο λογοτεχνικό βιβλίο στα γαλλικά. Μερικοί όμως από τους αγαπημένους μου συγγραφείς είναι γαλλόφωνοι και αμετάφραστοι στα ελληνικά: ο Koyré, o Duhem, o Festugière).

Η επαφή μου με το γαλλικό κείμενο επιβεβαίωσε τη γενική εντύπωση για την καταπληκτική ποιότητα της μετάφρασης του Ζάννα.

Σκέφτομαι τώρα, όταν ένα σημαντικό βιβλίο είναι μεταφρασμένο στα ελληνικά με τόση μαστοριά, όταν βρίσκεται στις περισσότερες βιβλιοθήκες και διαβάζεται στα ελληνικά από Ελληνες του '70 και του '80, όταν είναι αναμφισβήτητη η επίδρασή του σε νέες γενιές λογοτεχνών, δεν εντάσσεται τότε κατά μίαν έννοια και αυτό στη νεοελληνική λογοτεχνία;

Εκτοτε, επέστρεψα στον Προυστ άλλες δύο φορές.

Την πρώτη, στις αρχές της δεκαετίας του '90, ελαφρώς απογοητεύτηκα.

Με ενόχλησε, για πρώτη φορά, η προσήλωση του Προυστ στις αξίες και τις έξεις της γαλλικής αριστοκρατίας, ο σνομπισμός του (αν και τον χαρακτηρισμό «σνομπ» ο ίδιος τον φυλάει για τους αστούς). 

Μου έκανε μάλιστα εντύπωση πώς δεν είχα ενοχληθεί σε πολύ πιο επαναστατικά νεανικά χρόνια.

Η δεύτερη φορά είναι πρόσφατη, καθώς παρακολουθώ στην εξέλιξή της την εξαιρετική δουλειά του Παναγιώτη Πούλου, που συνεχίζει επάξια τη μετάφραση του Ζάννα στις εκδόσεις της Εστίας.

Η τελευταία επίσκεψη με καθησύχασε. Επανέκτησα τον ενθουσιασμό μου, και μάλιστα διαβάζοντας τους δύο τόμους που παλαιότερα μου είχαν φανεί οι πιο αδιάφοροι («Η φυλακισμένη, «Η εξαφάνιση της Αλμπερτίν»).

Αν προσπαθούσα εκ των υστέρων να διακρίνω τι με ενθουσίασε στον Προυστ, δεν θα επέλεγα ούτε τις αισθητικές του αναζητήσεις, ούτε τις περιγραφές των τόπων, ούτε το φιλοσοφικό του βάθος (με επίκεντρο τον χρόνο και τη μνήμη). Θα απομόνωνα δύο στοιχεία.

Το πρώτο είναι ο τρόπος που αναλύει το ερωτικό βίωμα. Η συνεχής ανατροπή κάθε βεβαιότητας, που προκαλείται κατά βάση από την ουσιαστική απουσία του ερωτικού αντικειμένου. (Δεν είναι αδιάφορο ότι πρωτοδιάβασα τον Προυστ έχοντας περίπου την ίδια ηλικία με τον αφηγητή του).

Το δεύτερο στοιχείο είναι η δομή της φράσης του -που διατηρήθηκε αναλλοίωτη και στα θαυμάσια ελληνικά των μεταφραστών του.

Η επίπονη αλλά και απολαυστική προσπάθεια να παρακολουθήσεις τους συλλογισμούς του, διαβάζοντας ξανά και ξανά τις ίδιες φράσεις.

Εχω την εντύπωση, κρίνοντας και εξ ιδίων, ότι η εξοικείωση με τον λόγο του Προυστ, η έλξη που αυτός ο λόγος γεννά, δεν σε πηγαίνει τελικά προς τη λογοτεχνία (ιδίως την ποίηση) αλλά προς το δοκίμιο και, πιθανώς, προς τη φιλοσφία.

Τελευταίο εκδοτικό χνάρι του Β. Κάλφα είναι η μετάφραση και επιμέλεια στα «Φυσικά» (εκδ. Νήσος, 2015) του Αριστοτέλη.