«Το έργο τέχνης υπάρχει μέσα από την όραση και τη μνήμη»

Σπουδαία γυναίκα, πρωτοπόρα εικαστικός με ρηξικέλευθες προτάσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο, περφόρμερ με ριζοσπαστικό, πολυεπίπεδο έργο από τα τέλη της δεκαετίας του ‘60, το οποίο συνδιαλέγεται πάντα με την κοινωνία και την Ιστορία, ασυμβίβαστη δημιουργός και εμπνευσμένη καλλιτέχνιδα, η Λήδα Παπακωνσταντίνου έχει σφραγίσει την ιστορία της σύγχρονης τέχνης.

Οι τίτλοι και οι περγαμηνές, ωστόσο, δεν άγγιξαν την αέρινη αύρα της. Τίποτα όμως στη ζωή δεν είναι τυχαίο. Αν κοιτάξει κάποιος την παιδική της ηλικία, θα καταλάβει ότι δεν αποκόμισε την πνευματική γνώση και τον εσωτερικό πλούτο μόνον από τις σπουδές στο εξωτερικό και τη συστηματική ενασχόληση με την τέχνη. Ενα σημαντικό κομμάτι προέρχεται από τον τρόπο που μεγάλωσε με τους γονείς της, τον Θοδωρή και τη Λίτσα Παπακωνσταντίνου.

Εμπνευσμένοι χειροτέχνες, έζησαν και δημιούργησαν στις Σπέτσες από το 1966 για σχεδόν μισό αιώνα. Οι δυο τους άλλαξαν ζωή μετά τον εμφύλιο και μετέτρεψαν τα αδιέξοδα της εποχής σε ευκαιρία ανάπλασης. Στην έκθεση-εγκατάσταση «3 Παπακωνσταντίνου Θοδωρής, Λίτσα, Λήδα», που εγκαινιάζεται σήμερα στην γκαλερί του πολυχώρου «Φουγάρο» στο Ναύπλιο, η κόρη αποτίει φόρο τιμής στη ζωή, στο έργο, στη μνήμη των γονιών.

Είναι δουλεμένη μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια από τη Λήδα Παπακωνσταντίνου και παρουσιάζει μικρά και μεγάλα έργα, ξυλόγλυπτα του πατέρα, ζωγραφιές της μητέρας, εργαλεία, memorabilia, μικρογλυπτά, αντικείμενα και, φυσικά, έργα της ίδιας. Ενα πελώριο μωσαϊκό με δημιουργίες και διαδρομές ζωής που σημαδεύτηκαν και μετατοπίστηκαν από τον ρου της ελληνικής Ιστορίας.

Στη συνέντευξη που ακολουθεί η Λήδα Παπακωνσταντίνου δεν μιλάει απλώς για τέχνη, αλλά για την ίδια τη ζωή.

• Ποια είναι η γνώμη σας για την αργοπορία της έναρξης λειτουργίας του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης;

Η χώρα το χρειάζεται άμεσα, είναι απαραίτητο. Οταν ήμουν παιδί, ερχόμουν με συγγενείς μου στην Αθήνα. Η γειτονιά ήταν στο Α’ Νεκροταφείο και τα παιδιά μπαίναμε μέσα για παιχνίδι. Θυμάμαι λοιπόν έναν απόλυτα τσιμεντένιο ορθογώνιο τάφο, σαν τα αυθαίρετα που γέμισαν μετά τη χώρα. Στην πρόσοψη έγραφε «Επιτέλους εστεγάσθη»...

• Στην έκθεση οι θεατές βλέπουν τα έργα που δημιούργησαν τρεις Παπακωνσταντίνου. Αυτοβιογραφείστε και παράλληλα κάνετε τη βιογραφία των γονιών σας; Πώς προέκυψε η συνύπαρξη;

Μάλλον ξαφνικά. Ποτέ δεν είχα πρόθεση να φτιάξω ένα έργο ως αυτοβιογραφία. Για την ακρίβεια, η επισήμανση του γεγονότος έγινε από τη Φλωρίκα Κυριακοπούλου. Εγώ περισσότερο είχα συνείδηση και επιθυμία να βάλω τάξη σ’ αυτά που κληρονόμησα από τους γονείς μου. Ετσι άρχισα. Κοιτάζοντας τη δουλειά τους. Σκεπτόμενη πώς και γιατί, μέσα σε καιρούς δύσκολους, ξεκίνησαν εκείνοι. Κι εγώ παράλληλα μαζί τους.

Στην έκθεση μπαίνω με τη σειρά μου, όταν φτάνει το 1945 που είναι η ημερομηνία γέννησής μου. Ωστόσο, ψάχνω τους γονείς μου από την πρώτη ημερομηνία, το 1913, που είναι η γέννηση του πατέρα και τη δεύτερη το 1922, της μητέρας μου. Η διάθεση ήταν να δω τη δουλειά τους, την οποία έτσι κι αλλιώς βλέπω. Το σπίτι μου είναι γεμάτο με δικά τους πράγματα. Σαν άτομο μεγάλωσα παράλληλα και μαζί τους.

Δεν θυμάμαι τους γονείς μου σαν τίποτα άλλο, παρά σαν ανθρώπους που με μάθαιναν συνέχεια πράγματα. Δεν το έκαναν με αυτόν τον στόχο, γινόταν από μόνο του. Τους θυμάμαι με εργαλεία στα χέρια συνέχεια, όταν με είχαν αγκαλιά, όταν με χάιδευαν. Φανταστείτε ένα παιδάκι τεσσάρων, πέντε ετών σε μια αγκαλιά και από τα δύο χέρια που το κλείνουν, οι παλάμες να κρατούν πάντα κάτι.

Η μία ένα ξύλο, η άλλη ένα σουγιά και να σκαλίζει, ή ένα πινέλο και να χρωματίζει. Και μέσα τους το παιδί. Μου έλεγαν παραμύθια αλλά η αφήγηση ήταν κάτι άλλο. Κι έτσι η διαδικασία της εργασίας πέρασε στο κορμί μου σαν χάδι. Είναι μια ειδοποιός διαφορά. Γι’ αυτό σέβομαι πολύ την ανθρώπινη εργασία. Αναγνωρίζω και τιμώ το κέντημα αλλά δεν κεντάω. Ράβω και χρησιμοποιώ το ράψιμο σαν τρόπο να συνδέω τα πράγματα μεταξύ τους. Η σύνδεση από ένα μάστορα μπορεί να ερμηνευτεί ανάλογα με τις ανάγκες αυτού που κατασκευάζει.

Το ρήμα συνδέω στη γλώσσα μας ενσωματώνει μνήμες. Είναι μια ατέλειωτη αλυσίδα, την οποία έμαθα από τους γονείς μου και εξακολουθώ να μαθαίνω, γιατί βρίσκομαι μέσα σ’ αυτή τη διαδικασία. Η αυτοβιογραφία, λοιπόν, δεν ήταν η πρόθεσή μου και δεν δίνω καμία έμφαση σ’ αυτό. Επίσης, έχω πολύ γερή άποψη για την ιεραρχία, την οποία ακολουθώ με την αυστηρότητα που αρμόζει. Τώρα που το κάνω εικόνα, έχω μια κόκκινη κλωστή για τη ζωή του Θοδωρή, μια μπλε για τη ζωή της μητέρας μου και μια κίτρινη για τη δική μου. Η έκθεση δεν είναι αυτοβιογραφία, είναι βιογραφία και δεν μπαίνει μπροστά η κόρη. Επεται.

• Γιατί επιλέγετε τα συγκεκριμένα χρώματα να συνδέσετε τα πράγματα;

Είναι τα βασικά χρώματα. Παράλληλα, στον μύθο λέμε «κόκκινη κλωστή δεμένη στην ανέμη τυλιγμένη...». Υπάρχουν πολλοί τρόποι να το αναλύσει κανείς αλλά δεν θέλω να το κάνω γιατί εγώ δίνω τα υλικά. Πώς ερμηνεύονται οι επιλογές μου είναι θέμα κάθε ανθρώπου που προσλαμβάνει το έργο. Δίνω κάποια κλειδιά, ορισμένα ίσως είναι λάθος, δεν είμαι σίγουρη, αλλά πάντα τα έργα είναι όσο πολύπλοκα είναι το μυαλό και οι κώδικες εκείνου που τα κατασκευάζει και εκείνου που τα προσλαμβάνει.

• Πόσα έργα θα δούμε;

Είναι τα έργα των γονιών μου και ορισμένα δικά μου. Είναι κομμάτια του σπιτιού και του εργαστηρίου τους, καθώς θεωρώ καλό να βλέπει κανείς και τα εργαλεία δουλειάς. Από τα υλικά κάποια είναι ορατά και άλλα όχι. Δεν μπορώ να απαντήσω πόσα είναι, γιατί όλα μαζί αποτελούν ένα έργο. Επίσης ένα στοιχείο που αποφεύγω στη ζωή μου γενικότερα είναι το κουτσομπολιό και η χυδαιότητα. Και με τα αντικείμενα πάση θυσία πρέπει να το αποφύγω γιατί είναι εύκολο να σε οδηγήσει άθελά σου κάπου αλλού.

• Θα κάνετε περφόρμανς κατά τη διάρκεια της έκθεσης;

Οχι. Περφόρμανς εσείς θα κληθείτε να κάνετε αν δείτε την έκθεση. Ο θεατής θα περπατήσει και θα διαβάσει 103 ημερομηνίες. Ξεκινάει από το 1913 και τελειώνει το 2016. Ξέρω ότι εγώ, ως θεατής, θα βλέπω τους ανθρώπους να περπατάνε, διαβάζοντας.

Οι αριθμοί, οι ημερομηνίες είναι σημαντικά για όλο τον κόσμο ανεξαιρέτως, γιατί όλοι ζούμε μέσα σε μια συγκεκριμένη χρονική διάρκεια. Εχουμε αντίληψη του χρόνου μας. Εάν θεωρηθεί ότι μια επαγγελματίας όπως εγώ, ως περφόρμερ εννοώ, έχω απόλυτη αντίληψη του χρόνου, αυτή η σχέση εφαρμόζεται στο έργο. Θεατής θεάτρου είναι το θεώμενο και το θεώμενο δεν είμαι εγώ, είναι όλη η ομάδα και μπορώ να μιλάω πλέον για τον εαυτό μου σε τρίτο πρόσωπο.

Οι άνθρωποι καλούνται να δώσουν ορισμένες ερμηνείες. Ο θεατής ξεκινάει από το 1913 και όταν φτάνει στο 1936 ξέρει από την Ιστορία ότι είναι η δικτατορία του Μεταξά. Στην ημερομηνία γέννησης της μάνας μου καίγεται η Σμύρνη. Ολα αυτά τα διαβάζει και τα συνδέει ο άνθρωπος, μόνο όταν επιστήσεις την προσοχή του. Αυτό προσπαθώ να κάνω. Είναι μεγάλο εγχείρημα, δεν ξέρω αν τα καταφέρω αλλά αξίζει η προσπάθεια, για μένα τουλάχιστον. Ελπίζω και για άλλους.

• Οταν κάνατε τις περφόρμανς, ιδιαίτερα ριζοσπαστική έκφραση για την εποχή που ξεκινούσατε, σας καταλάβαιναν οι γονείς σας; Ηρθατε ποτέ σε αντιπαράθεση μαζί τους;

Ουδέποτε. Είχα πάντα την αμέριστη υποστήριξή τους. Ανθισαν όταν έφυγα για σπουδές. Το κατάλαβα όταν επέστρεψα. Ηταν εξαιρετικό να παρακολουθώ την ανθοφορία των γονιών μου. Ηταν σαν δύο μεγάλα δέντρα που γέμισαν λουλούδια και καρπούς. Οι μεγάλες δυσκολίες της ζωής τους κράτησαν πολύ, αλλά τότε είχαν περάσει.

Είχαν αρχίσει να βιώνουν την περίοδο της ελευθερίας, της αποδοχής και να κάνουν αυτό που θέλουν. Δούλεψα κι εγώ μαζί τους. Επιστρέφοντας από την Αγγλία, ξεκίνησα με τον άντρα μου ένα μαγαζί, μη έχοντας αντικείμενο να πουλήσω στην τέχνη. Είχα συνειδητά αποφασίσει ότι η τέχνη είναι σε κριτική σχέση με το χρήμα. Είχα καταλάβει καλά τι γινόταν τότε. Η παγκόσμια οικονομία άλλαξε ουσιαστικά τις δεκαετίες ‘60-’70 και μπορούσα να έχω απόλυτες απόψεις επί του θέματος, οι οποίες μου έδιναν τη φόρμα της έκφρασης.

• Σήμερα η περφόρμανς είναι βασικό στοιχείο της δουλειάς σας; Διατηρεί τη δύναμή του;

Η περφόρμανς δεν σταματάει ποτέ. Δεν χάνει δύναμη αν τη δούμε σαν εργαλείο, σαν γλωσσικό ιδίωμα. Ακριβώς με τον ίδιο τρόπο η ζωγραφική χάνει ποτέ τη δύναμη της; Δεν θέλω να πω τίποτα παραπάνω. Η βασική ικανότητα του ανθρώπου είναι να χρησιμοποιεί το σώμα του μέσα στον χρόνο και τον χώρο.

Η περφόρμανς βάζει τον θεατή σε ενεργό διαδικασία με αυτό που βλέπει, για να μην είναι παθητικός. Θεωρώ ότι ο μόνος λόγος που επανατοποθετείται σαν ερώτημα είναι επειδή γίνεται το δίμηνο σεμινάριο του Ιδρύματος Αμπράμοβιτς. Η περφόρμανς λειτουργεί στους χώρους που λειτουργεί, με τους καλλιτέχνες που αναλαμβάνουν να την κάνουν και είναι θέμα προσωπικής σοβαρότητας και ικανότητας κάθε δημιουργού να εκτελέσει διεξοδικά αυτό που θέλει.

• Γνωρίζεστε με τη Μαρίνα Αμπράμοβιτς;

Τη δουλειά της την ξέρω από τότε που ξεκίνησε. Ουσιαστικά ξεκινήσαμε την ίδια χρονική περίοδο. Γνωριστήκαμε όμως τώρα.

• Ηταν και παραμένει δύσκολο για τους σύγχρονους καλλιτέχνες να παράγουν έργο στην Ελλάδα;

Στη χώρα μας δεν υπάρχει συστηματική καταγραφή και άρα κατανόηση τι έκανε κάθε καλλιτέχνης, μέσα σε ποιο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο. Είναι σαν να έχουν γίνει όλα στο κενό. Εμφανίζονται σαν πυροτεχνήματα. Ο τάδε έκανε μια περφόρμανς και μετά 20 κωλοτούμπες. Δεν είναι έτσι. Οι κρατικές υποδομές δεν έχουν βοηθήσει ούτε τους καλλιτέχνες, ούτε το κοινό. Γιατί μονάδα είμαστε, δεν υπάρχει το ένα δίχως το άλλο. Μπορεί η αναγνώριση ενός καλλιτέχνη να γίνει ετεροχρονισμένα, όταν έχει πεθάνει, αλλά το έργο του υπάρχει είτε επειδή το βλέπει κάποιος, είτε επειδή το θυμάται. Η όραση και η μνήμη πάνε μαζί και πάντα μέσα στο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο.

Δεν δημιουργώ εν βρασμώ ψυχής

• To 2007 στην 1η Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης είχατε αποτίσει φόρο τιμής τους ανθρώπους που πέθαναν μακριά από τον τόπο τους, στρατιώτες, μετανάστες, πρόσφυγες, με την περφόρμανς «Εις το όνομα». Η κατάσταση σήμερα σας προκαλεί να δημιουργήσετε κάτι σχετικό;

Βρίσκομαι σε μόνιμη πρόκληση από τη στιγμή που άρχισα να ασχολούμαι με την τέχνη, γι’ αυτό είπα ότι δεν γίνεται εκτός πλαισίου. Ουδέποτε όμως φτιάχνω έργα εν βρασμώ ψυχής. Ο τελευταίος γονιός μου «έφυγε» το 2000. Το 2016 κάνω ένα έργο που αφορά εκείνους και εμένα.

Χρειάζομαι χρόνο για να έχω τη σιγουριά ότι κάνω τουλάχιστον την προσπάθεια να μιλάω ανασαίνοντας κανονικά, όχι λαχανιάζοντας και τρέχοντας με ρυθμό που δεν θα μου επιτρέψει ούτε να δω ούτε να μεταφέρω. Οταν έπαψα να παράγω έργο προς πώληση το 1969, είχα ορίσει τη σχέση μου με τον καπιταλισμό και το κεφάλαιο, υπολογίζοντας ότι αυτό δεν θα πάει καθόλου καλά. Και αυτό βιώνουμε. Ενας ιστορικός κύκλος τελειώνει και στον καινούργιο που βρισκόμαστε, προβάλλω τις ελπίδες μιας πιο αρμονικής, πιο ανθρώπινης ζωής.

• Τι σκέφτεστε για τη στάση της χώρας και του λαού μας στο θέμα των προσφύγων;

Ως λαός είμαστε ανθρώπινοι. Εχει βοηθήσει εξαιρετικά η μνήμη της Μικρασιατικής Καταστροφής. Εκείνη η γενιά και τα παιδιά τους, οι οποίοι ήταν τότε πρόσφυγες, σήμερα βοηθούν τους πρόσφυγες.

Παράλληλα όλα αυτά τα χρόνια όμως ανασυντάχθηκε ο φασισμός. Πολύ συστηματικά. Δεν μου αρέσει να τα βάζω όλα σε έναν ντορβά ούτε να μιλάω με μεγάλα λόγια. Η ζυγαριά γέρνει στους ανθρώπους. Εκείνοι που παίρνουν τις αποφάσεις καλούνται να κάνουν ό,τι μπορούν για να κρατήσουν την ισορροπία. Ο κ. Μουζάλας κάνει εξαιρετική δουλειά. Η ευγένεια, η ευαισθησία της φωνής του δεν είναι επίκτητα, φέρουν το βαθύ βίωμα του ανθρώπου που γνωρίζει τι θα πει ανθρώπινη αξιοπρέπεια και αξίες. Τις υστερικές φωνές δεν θέλω καν να τις συζητήσω.

Info:

«Φουγάρο», Λεωφ. Ασκληπιού 98, Ναύπλιο, τηλ. 2752-047300. Επιμέλεια Φλωρίκα Π. Κυριακοπούλου. Φωτισμοί Φίλιππος Κουτσαφτής. Σήμερα στις 6.30 μ.μ. η Λήδα Παπακωνσταντίνου συζητάει με τον ιστορικό και κριτικό Τέχνης, Ντένη Ζαχαρόπουλο. Διάρκεια έως 15 Μαΐου.