«Εφυγε» ένας κορυφαίος μελετητής του Κυκλαδικού Πολιτισμού

Ο λόρδος Κόλιν Ρένφριου, ένας θρύλος της αρχαιολογίας με πολυδιάστατο έργο, μελετητής του Κυκλαδικού Πολιτισμού και λάτρης της Ελλάδας, πέθανε την Κυριακή σε ηλικία 87 ετών (Στόκτον-ον-Τις 25 Ιουλίου 1937 - Κέιμπριτζ 24 Νοεμβρίου 2024). Αφιέρωσε, κυριολεκτικά, ολόκληρη τη ζωή του στην αρχαιολογία, όπου συνδύασε την έρευνα στο πεδίο με τη συγγραφή και τη διδασκαλία. Η ανάδυση του πολιτισμού στο Αιγαίο, η προϊστορία των γλωσσών είναι επιστημονικά πεδία που σφράγισε με το έργο του, όπως και η αρχαιοκαπηλία, καθώς ήρθε αντιμέτωπος με τα πλήγματα που επέφεραν οι εκτενείς λαθρανασκαφές στην Κέρο, ιδιαίτερα πριν από το 1963. Συνδέθηκε για εξήντα και πλέον χρόνια με την Ελλάδα, ανέσκαψε σε πολλές θέσεις, μελέτησε τον Κυκλαδικό Πολιτισμό και αφιερώθηκε στο αίνιγμα της Κέρου, όπου συνέχισε να συνδιευθύνει τις ανασκαφές, πάντα με το πλατύγυρο καπέλο του και το μπαστούνι στο χέρι.

Αγάπησε τη χώρα μας –μιλούσε ελληνικά– την οποία επισκέφτηκε αμέτρητες φορές από το 1963, όταν έφτασε για πρώτη φορά στην Κέρο τον Ιούλιο ως νεαρός, τότε, 26χρονος μεταπτυχιακός φοιτητής και μετέπειτα ως ένας από τους μεγαλύτερους προϊστορικούς αρχαιολόγους διεθνώς. Καθηγητής της αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και ιδρυτικός διευθυντής του Ινστιτούτου Αρχαιολογικών Ερευνών ΜακΝτόναλντ του Κέιμπριτζ, ήταν μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας και μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών. Για το πολυσήμαντο έργο του η χώρα του τού απένειμε την τιμή του λόρδου.

«Μόλις ήρθα αγάπησα πολύ την Ελλάδα, κυρίως όταν ξεκίνησα να δουλεύω στις Κυκλάδες. Είναι υπέροχα μέρη και πραγματικά αγαπώ την παραδοσιακή ζωή εκεί. Για παράδειγμα, στην Απείρανθο της Νάξου γνώρισα τη ζωή και τον πολιτισμό των Κυκλάδων, έμαθα ελληνικά, χόρεψα παραδοσιακούς χορούς. Εχω χαρεί πολύ τη γνωριμία μου με ενδιαφέροντες ανθρώπους, κυρίως ντόπιους αγρότες. Δεν θα ξεχάσω την πρώτη μου επίσκεψη στη Νάξο, όταν πήγα στη Μουτσούνα, στα ανατολικά του νησιού. Ενας ντόπιος χωρικός ευγενικά με οδήγησε με το γαϊδουράκι του στα νότια, καθώς εκείνες τις ημέρες ήταν πολύ δύσκολο να φτάσεις, δεν υπήρχε δρόμος. Ετσι επισκέφτηκα αρχαιολογικούς χώρους, νεκροταφεία κ.ά. Ηταν πολύ ευχάριστη εμπειρία να ταξιδεύεις για 2-3 μέρες πάνω στο γαϊδουράκι με αυτόν τον άνθρωπο που ήξερε καλά την περιοχή κι έτσι γνώρισα καλύτερα την αληθινή αγροτική Ελλάδα», έλεγε σε συνέντευξή του στην Ελένη Μάρκου στο Αθηναϊκό Πρακτορείο το 2017, ενώ συνέχιζε τις ανασκαφές στην Κέρο.

«Μια άλλη πολύ καλή εμπειρία ήταν όταν επισκέφθηκα για πρώτη φορά την Ελλάδα ως αρχαιολόγος, αν και φοιτητής ακόμα, για τις ανασκαφές στη Νέα Νικομήδεια, κοντά στη Βέροια. Ηταν οι πρώτες που διεξήγαγα στην Ελλάδα, μια πολύ σημαντική στιγμή και έρευνα σε μια τοποθεσία που για λίγο διάστημα ήταν η πρωιμότερη γνωστή νεολιθική θέση στην Ελλάδα».

Στην ίδια συνέντευξη μιλούσε για την αρχαιοκαπηλία και εντόπιζε το πρόβλημα «στα λεφτά. Τόσο απλό είναι. Τα κυκλαδικά ειδώλια και άλλα γλυπτά, αγγεία και αντικείμενα από την προϊστορία και την πρώιμη ιστορία του κόσμου, πωλούνται σε δημοπρασίες σε κάθε μέρος του κόσμου (η Νέα Υόρκη είναι ένα από τα μεγαλύτερα τέτοια κέντρα) και όπως ξέρετε τα κυκλαδικά ειδώλια μπορούν να πωληθούν εκατομμύρια δολάρια. Οταν διακυβεύονται τόσα χρήματα, ανέντιμοι έμποροι εντός και εκτός Ελλάδας θα τα πωλήσουν στη μαύρη αγορά...». Υπογράμμιζε ότι η λύση στο πρόβλημα δεν είναι εύκολη. «Πιστεύω ότι η κυριότερη [λύση] είναι τα μουσεία να συμφωνήσουν να μην αγοράζουν ή να μη δέχονται ως δώρα αρχαιότητες που έχουν εξαχθεί παράνομα από τις χώρες προέλευσής τους μετά το 1970, έτος που έχει ορίσει η σύμβαση της UNESCO. Αν αυτή η σύμβαση ακολουθηθεί πραγματικά, τότε πιστεύω ότι οι τιμές των αρχαιοτήτων στις αγορές και στις δημοπρασίες θα πέσουν, γιατί η ζήτηση θα μειωθεί, καθώς τα μουσεία δεν θα τα δέχονται, αν και οι ιδιώτες συλλέκτες θα συνεχίζουν να τα αγοράζουν. Αλλά δυστυχώς δεν βρισκόμαστε κοντά σε μια τέτοια συμφωνία... Ιδιώτες συλλέκτες πληρώνουν λεφτά για αντικείμενα και τα δίνουν σε μουσεία, λαμβάνοντας έπαινο και κύρος, ενώ θα έπρεπε να συμβαίνει το αντίθετο. Κι αυτό είναι το πρόβλημα», έλεγε ο Ρένφριου μερικά χρόνια πριν δούμε να γίνεται πραγματικότητα στη χώρα μας η Συμφωνία για τη Συλλογή Στερν. Η είδηση του θανάτου του έγινε γνωστή χθες, από τον Δημήτρη Αθανασούλη, διευθυντή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, ο οποίος έγραψε: «Ο λόρδος Colin Renfrew, ο ανανεωτής της αρχαιολογικής επιστήμης και ο μεγαλύτερος μελετητής του Κυκλαδικού Πολιτισμού, δεν είναι πια μαζί μας». Από την πλευρά της η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη στο συλλυπητήριο μήνυμά της έγραψε μεταξύ άλλων

«...Σημαντικότατη, και πολλαπλώς επιδραστική, υπήρξε η ακαδημαϊκή συμβολή του στην προϊστορία των γλωσσών, τη ραδιοχρονολόγηση, την αρχαιογενετική και τη νευροαρχαιολογία [...] Η παρουσία του στην έρευνα του πεδίου ήταν πάντοτε ακάματη: Από τον προϊστορικό οικισμό των Σιταγρών Δράμας για να αφιερωθεί στις Κυκλάδες, στη Φυλακωπή της Μήλου, τη Μαρκιανή της Αμοργού και, επί χρόνια και έως το τέλος, στην Κέρο. Ισως, να ήταν η αγάπη του για τον Κυκλαδικό Πολιτισμό και τα νησιά, που τον δημιούργησαν, η αιτία που από πολύ νωρίς αφοσιώθηκε στον αγώνα κατά της αρχαιοκαπηλίας και του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων, στα οποία αφιέρωσε τεράστια ενέργεια».

Ο Κόλιν Ρένφριου το 1965 διορίστηκε στη θέση του λέκτορα στο Τμήμα Προϊστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ. Μεταξύ του 1968 και του 1970, διηύθυνε τις ανασκαφές στους Σιταγρούς της Μακεδονίας.

Το 1972 έγινε καθηγητής της αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον και παράλληλα διηύθυνε τις ανασκαφές στο Κουάντερνες στο Ορκνι και στη Φυλακωπή της Μήλου. Το 1980 ο Ρένφριου εξελέγη μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας. Το 1981 εξελέγη καθηγητής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, θέση που κατείχε μέχρι τη συνταξιοδότησή του. Το 1990 διορίστηκε διευθυντής του Ινστιτούτου Αρχαιολογικής Ερευνας McDonald. Από το 1987 έως το 1991 ήταν συνδιευθυντής στις ανασκαφές της Μαρκιανής στην Αμοργό και στον κάβο του Δασκαλιού, στην Κέρο.