Εκατόν σαράντα έργα για τα 50 χρόνια ενός διαρκούς αιτήματος

23 Ιουλίου του 1974. Είναι η ημέρα-ορόσημο όταν δίνεται εντολή σχηματισμού κυβέρνησης με πρωθυπουργό τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο και αντιπρόεδρο τον Γεώργιο Μαύρο. Αυτό είναι το τέλος της 7ετούς χούντας και παρότι η Ελλάδα βρίσκεται στα πρόθυρα πολέμου με την Τουρκία, που λίγα 24ωρα νωρίτερα είχε εισβάλει στην Κύπρο, η χώρα έχει μόλις μπει στη Μεταπολίτευση και σε μια μακρά περίοδο εκδημοκρατισμού. Τρεις μήνες νωρίτερα αριστερά μέλη του πορτογαλικού στρατού είχαν ηγηθεί της περίφημης «Επανάστασης των Γαρυφάλλων» ανατρέποντας το εμπνευσμένο από τον Σαλαζάρ ακροδεξιό, μακρόβιο «Νέο Κράτος». Αλλά και για την Ισπανία που μετρούσε τις πληγές της από τον Εμφύλιο και τη δολοφονική διακυβέρνηση του Φράνκο το μέσον της δεκαετίας του ’70 επιφύλασσε, ύστερα από 36 ολόκληρα χρόνια, επιστροφή στην κοινοβουλευτική δημοκρατία: ορόσημο θα είναι ο θάνατος του δικτάτορα τον Νοέμβριο του ΄75.

Αυτή η χρονική συγκυρία στη Νότια Ευρώπη, με αφετηρία πάντα τη φετινή «προσωπική μας» επέτειο των 50 χρόνων από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, έδωσε την αφορμή στη Συραγώ Τσιάρα, διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, σε μια χρόνια που οι επίσημοι μεγάλοι πολιτιστικοί φορείς αλλά και η ίδια η πολιτεία δεν αισθάνθηκαν επιτακτική την ανάγκη της Ιστορίας, ούτε αυτήν να επισημάνουν με εκδηλώσεις την επέτειο (δρώντας με τρόπο αναντίστοιχο της υποδοχής π.χ. της επετείου του 1821, προ τριετίας), εμπνεύστηκε την έκθεση «Δημοκρατία»: τα εγκαίνια έγιναν την προηγούμενη Πέμπτη όταν στην Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, παρέστησαν η Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου αλλά και η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη που απηύθυνε χαιρετισμό.

Η έκθεση αυτή δεν μένει βέβαια μόνο στα καθ ημάς: ανιχνεύει τη σχέση της τέχνης με τις πολιτικές εξελίξεις στη Νότια Ευρώπη κατά τη διάρκεια μιας από τις πιο καθοριστικές περιόδους για την ιστορία της και αντιμετωπίζει σφαιρικά το βίωμα της μετάβασης από τη δικτατορία στη δημοκρατία και στις τρεις χώρες. Εξ ου και η συνεργασία της Πινακοθήκης με άλλα μεγάλα μουσεία και δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές και από τις τρεις χώρες.

Οπως είχε γράψει και η Παρή Σπίνου σε σχετικό της σημείωμα πριν από τα εγκαίνια, η έκθεση των 140 έργων περισσότερων από 55 καλλιτεχνών και ομάδων εστιάζει στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, στη μετάβαση από τα αυταρχικά καθεστώτα στα δημοκρατικά πολιτεύματα και στον ρόλο των καλλιτεχνών στη διεκδίκηση των πολιτικών ελευθεριών, με κύριο άξονα μια συγκριτική ματιά πάνω στην τέχνη της αντίστασης και της διαμαρτυρίας στις τρεις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου. Τα εκθέματα κατανέμονται βάσει των τεσσάρων θεματικών ενοτήτων «Το Πρόσωπο του Εχθρού», «Αντίσταση», «Εξέγερση» και «Διέγερση». Ως αφιερωματική ενότητα εμβληματικών χαρακτικών διάσπαρτων σ’ όλη την έκθεση μπορεί όμως ν’ αντιμετωπιστεί το χαρακτικό έργο του Τάσσου. Οι συνθέσεις με τους ανώνυμους και επώνυμους αγωνιστές για δημοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη, με τις μορφές που πενθούν και μ’ αυτές που εναντιώνονται λειτουργούν και ως μια επιπλέον επισήμανση του ίδιου μηνύματος της έκθεσης, ενάντια σε κάθε μορφή αυταρχισμού και τυραννίας - μηνύματος που θέλει και οφείλει να είναι «ηχηρό» σε μια Ευρώπη που βλέπει μόλις 50 χρόνια μετά κόμματα και ηγέτες με αυταρχικά χαρακτηριστικά και ακροδεξιό dna να προσεγγίζουν ξανά την εξουσία.

«Το Πρόσωπο του Εχθρού»

Η πρώτη ενότητα, «Το Πρόσωπο του Εχθρού», ορίζει ως τέτοιο το πρόσωπο του δικτάτορα αλλά και, γύρω από αυτόν, όλου του κύκλου που διασφαλίζει τη συντήρηση της εξουσίας του αυταρχικού καθεστώτος και την πάταξη κάθε μορφής αντίδρασης: παράγοντες και παρακρατικοί, επώνυμοι και «ανώνυμοι» χαφιέδες και φορείς βίας και καταστολής. Σ’ αυτή την ενότητα το «εισαγωγικό» πορτρέτο του Αλέξανδρου Παπαναστασίου από τον Κωνσταντίνου Παρθένη αντιπαρατίθεται επί της ουσίας και εικαστικά με τον «Φράνκο» του Fernando Botero, με τα πρόσωπα των Ελλήνων δικτατόρων στους «Σωτήρες» του Γιάννη Ψυχοπαίδη, τους «Πολιτικούς» της Κλεοπάτρας Δίγκα, τους «Συνταγματάρχες» του Γιάννη Γαΐτη, τη στιγμή της σύλληψης ενός διαδηλωτή στη «Διαδήλωση» του Δήμου Σκουλάκη, τη στρατιωτική παρέλαση («El arte de la Guerra) του Alberto Solsona, τον «Καταδότη» του Γιώργου Ιωάννου, την εγκατάσταση με τον συναφή γκρίζο, αινιγματικό και αρκούντως τρομοκρατικό «Θεατή των θεατών» αλλά και τη στερεότυπη εικόνα της «Υψηλής κοινωνίας» (φράκα πίσω, ακριβές τουαλέτες μπροστά) και τα δύο έργα της κολεκτίβας Equipo Crónica από τη Βαλένθια, αλλά και τον «πολλαπλασιασμό», θαρρείς, του επίφοβου χαφιέ «θεατή» τους στη «Σύνθεση με γυαλιά ηλίου» του Δημήτρη Μυταρά.

«Αντίσταση»

Σ’ αυτή την ενότητα πρωταγωνιστεί το πάσχον σώμα των βασανιστηρίων, της μάταιης, όσο και κοινής σε όλα τα απολυταρχικά καθεστώτα, «επιχείρησης» πάταξης της αντίστασης με τον πόνο και την ταπείνωση του σαρκίου αλλά όχι του πνεύματος. Εδώ συνυπάρχουν τα περίφημα κολάζ του Αλέκου Λεβίδη με τα γυψωμένα γαρίφαλα του Βλάσση Κανιάρη και τη συγκλονιστική εγκατάσταση «Συμβάν ΙΙ» του Δημήτρη Αληθεινού, με ένα ολόγυμνο σώμα στο πάτωμα σε εμβρυακή στάση με δεμένους καρπούς και αστραγάλους. Κι ακόμα με γλυπτά του Jaume Xifra, χαρακτικά της Βάσως Κατράκη αλλά και του Chistóbal Aguilar και του Manuel Calvo κ.ά. Εδώ βρίσκουν τη θέση τους και οι φωτορεαλιστικές απεικονίσεις του Δημήτρη Περδικίδη (1922-1989) που έζησε στη Μαδρίτη από το 1953 έως το 1985 ως εξέχον μέλος της ισπανικής καλλιτεχνικής πρωτοπορίας, χωρίς να χάσει την επαφή του με την Ελλάδα, κάνοντας έργα όπως η περίφημη σειρά μεταξοτυπιών για τη συλλεκτική έκδοση της Ρωμιοσύνης του Γιάννη Ρίτσου.

«Εξέγερση»

Σε συνδυασμό με τον όρο Μεταπολίτευση η έννοια παραπέμπει άμεσα στα γεγονότα του Πολυτεχνείου και πράγματι αυτά είναι το κέντρο βάρους αυτής της ενότητας με τους αγγέλους μάρτυρες των εξεγερμένων ηρώων του Μάριου Βατζιά, τον «Αγγελο πολεμιστή» του Γιώργου Σικελιώτη, τις συνθέσεις του Γιώργου Ιωάννου ή το μνημειακό γλυπτό της «εκπαραθύρωσης» από τον Χανιώτη Μανώλη Τζομπανάκη. Τη διεθνή «μετάφραση» του όρου και τη συνομιλία της έννοιας με άλλα αιτήματα, όπως με το αντιπολεμικό κίνημα κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, αναλαμβάνουν τα έργα της Βάσως Κυριάκη και του Χρήστου Καπράλου. Ενώ ο Κυριάκος Κατζουράκης ομνύει στον Τσε Γκεβάρα, ο Τάσσος στην Αμερικανίδα ακτιβίστρια και συγγραφέα «Αντζελα Ντέηβις» και ο Πάρις Πρέκας στην Κύπρο. Ενότητα μέσα στην ενότητα αποτελεί η ειδική (και χωροταξικά) μνεία στην ιστορική έκθεση «Alternativa Zero» που οργάνωσε ο Ernesto de Sousa στην Πορτογαλία το 1977 καταδεικνύοντας το φάσμα των πειραματικών τάσεων της σύγχρονης πορτογαλικής τέχνης.

«Διέγερση»

Η τελευταία ενότητα της έκθεσης παραπέμπει στα διαρκή αιτήματα του εκδημοκρατισμού της δημόσιας σφαίρας, με επίκεντρο το σώμα και τις θηλυκότητες, την ισότητα στην απόλαυση, τη σεξουαλικότητα, τη χειραφέτηση, την καταγγελία του πατριαρχικού λόγου και των έμφυλων στερεοτύπων. Κεντρική θέση έχει εδώ το κατασχεμένο και λογοκριμένο εξώφυλλο του πρώτου τεύχους (Μάιος 1972) του περιοδικού «Αντί», όπως είχε φιλοτεχνηθεί από την Ηρώ Κανακάκη. Εδώ ο επισκέπτης συναντά επίσης τα πορτρέτα του Γιώργου Σικελιώτη, τις τόσο χαρακτηριστικές γυναικείες μορφές της Βάσως Κατράκη, αλλά και τα γυναικεία, ερωτικά χειραφετημένα σωματικά συμπλέγματα του ελληνικής καταγωγής Πορτογάλου Nikias Skapinakis και σε αντιδιαστολή τα παραμορφωμένα σώματα της Paula Rego. Εδώ επίσης συναντάμε το εμβληματικό έργο της Νίκης Καναγκίνη «Η σιωπή δεν είναι χρυσός», τα ριζοσπαστικά έργα της σπουδαίας Λήδας Παπακωνσταντίνου, αλλά και τα έργα της Eulàlia Grau, που καταγγέλλουν τα έμφυλα στερεότυπα.

Στο πλαίσιο της έκθεσης που διαρκεί έως τις 2 Φεβρουαρίου 2025 θα πραγματοποιηθούν ένα κινηματογραφικό αφιέρωμα καθώς και ένα συνέδριο με θέμα τη δημοκρατία και τις εικαστικές τέχνες.