Εναλλακτική Μπιενάλε σε κυκλαδίτικο σκηνικό

Ερευνητικές πρακτικές και εικαστικές δράσεις με κοινωνικό και δημόσιο χαρακτήρα. Ματιές στο παρελθόν, την ιστορία και τους κατοίκους του νησιού. Σύγχρονες αναγνώσεις της επικαιρότητας και δράσεις που πραγματοποιούνται σε εναλλακτικούς δημόσιους χώρους (από το σχολείο και τις στάσεις λεωφορείου, μέχρι το λιμάνι, τις παραλίες, τις πλατείες. Εργα καλλιτεχνών από διάφορες γωνιές του πλανήτη, που, μετά από μια μακρά περίοδο στασιμότητας και εγκλεισμού, μας ζητούν να αναθερμάνουμε τη σχέση μας με τον χώρο και τον χρόνο. Μια διοργάνωση που μας δίνει την ευκαιρία να επανεξετάσουμε τη σχέση μας με τον ρόλο της τέχνης σε μια γωνιά του Αιγαίου.

Και πίσω από όλο αυτό το αφήγημα και την έμπνευση, δύο συλλέκτες με βάση το Παρίσι, ο Ιορδάνης Κερενίδης και ο Πιερτζόρτζιο Πέπε, που έστησαν και σε μεγάλο βαθμό χρηματοδοτούν ένα πρόγραμμα σύγχρονης τέχνης σε ένα μικρό ελληνικό νησί. Μια «απομακρυσμένη μπιενάλε» σύγχρονης τέχνης σε ένα ειδυλλιακό σκηνικό.

Μικρή αλλά αποκαλυπτική στην κλίμακά της, η Ανάφη υποδέχεται αυτές τις μέρες ένα πρόγραμμα καλλιτεχνικής φιλοξενίας με διεθνή χαρακτήρα, το «Phenomenon», το οποίο στοχεύει στη δημιουργική συνεύρεση, στη σύνδεση και τη συνεργασία μεταξύ καλλιτεχνών, στην ανάδειξη της Ελλάδας ως πεδίου της σύγχρονης εικαστικής δημιουργίας.

Εναυσμα της φετινής θεματικής στάθηκε, για μια ακόμη φορά, το ίδιο το νησί και η ιστορία του, όπως ξεδιπλώνεται μέσα από το πολυσχιδές ερευνητικό έργο της ανθρωπολόγου Margaret Kenna, η οποία διεξάγει έρευνα στην Ανάφη από τη δεκαετία του 1960 και έχει σταθεί σημαντικός συνομιλητής του προγράμματος τα τελευταία δέκα χρόνια (πιο συγκεκριμένα, πηγή έμπνευσης αποτέλεσε ένας πίνακας που σχεδίασε η Kenna στην Ανάφη, το 1966).

Tο «Phenomenon 4» θα διερευνήσει την έννοια του χρόνου, τις χωροχρονικές κατασκευές που ορίζουν την καθημερινή μας ζωή, καθώς και το ζήτημα του παραγωγικού/μη παραγωγικού χρόνου.

«Το Phenomenon ξεκίνησε ως ιδέα τον Ιούλιο του 2014 και ενώ βρισκόμασταν στην Ανάφη. Ηταν μια περίοδος, όπου, ως νέοι συλλέκτες σύγχρονης τέχνης, είχαμε αρχίσει να αμφισβητούμε τον κανονιστικό χαρακτήρα του συλλέκτη ως “ευεργέτη” ή ως κάποιου που απλά αγοράζει έργα τέχνης ως μια προσωπική και ιδιωτική πράξη», μας λέει ο Ιορδάνης Κερενίδης (διευθυντής Ερευνών στο Centre National de Recherche Scientifique στο Παρίσι, στον τομέα των κβαντικών υπολογιστών), που μαζί με τον Piergiorgio Pepe (σύμβουλος Δεοντολογίας και Ηθικής, Λέκτορας στο πανεπιστήμιο SciencePo στο Παρίσι) ίδρυσαν, το 2015, το «Phenomenon».

«Θέλαμε να διαπραγματευτούμε το πώς θα μπορούσε ένας συλλέκτης, αντιλαμβανόμενος της θέσης ισχύος που κατέχει, να δει τον ρόλο του ως έναν ρόλο δημόσιο, με κοινωνική και συλλογική ευθύνη, τόσο προς τους καλλιτέχνες και την ίδια την τέχνη αλλά και προς τον τόπο ο οποίος μας φιλοξενεί. Και, φυσικά, η Ανάφη είναι ένας τόπος ιδιαίτερος, ξεκινώντας με τον μυθικό τρόπο που ανέφηνεν, διασπώντας διχοτομήσεις μεταξύ ορατού και αόρατου, με τη μακρόχρονη ιστορία της ως τόπου εξορίας, αλλά και λόγω της ενσυνείδητης προσπάθειας κατοίκων του νησιού για μια βιώσιμη, οικολογική και υπεύθυνη ανάπτυξη. Ολα αυτά, λοιπόν, έδωσαν την ιδέα για το Phenomenon».

Φέτος, στην τέταρτη διοργάνωσή του, το Phenomenon προσκάλεσε στο νησί 10 καλλιτέχνες και θεωρητικούς από την Ελλάδα και το εξωτερικό να συμμετάσχουν σε ένα πρόγραμμα φιλοξενίας και σε μια σειρά δημόσιων δράσεων, διάρκειας δύο εβδομάδων, να διερευνήσουν από κοινού ερωτήματα που αφορούν την έννοια του χρόνου.

Το πρόγραμμα περιλαμβάνει μια σειρά δημόσιων εκδηλώσεων (όλες με δωρεάν είσοδο), όπως ομιλίες, περφόρμανς, βίντεο - προβολές, καλλιτεχνικά εργαστήρια μεταξύ 27 Ιουνίου - 3 Ιουλίου, καθώς και μια έκθεση σε διάφορα σημεία του νησιού (3 - 11 Ιουλίου).

«Ελπίζουμε ότι, ύστερα από τέσσερις διοργανώσεις, έχουμε επιτύχει μια βαθιά και ειλικρινή σχέση τόσο με τους προσκεκλημένους καλλιτέχνες όσο και με τους κατοίκους του νησιού, με τους οποίους συνεχίζουμε να πραγματοποιούμε έρευνα για τις επίσημες και ανεπίσημες Ιστορίες της Ανάφης. Από την άλλη, χρειάζεται περισσότερη δουλειά σε όλους τους τομείς, ώστε το πρόγραμμα να γίνει πιο ανοιχτό, οριζόντιο και αυτο-βιώσιμο. Η θέση μας ως συλλεκτών με βάση το Παρίσι, που διοργανώνουμε και σε μεγάλο βαθμό χρηματοδοτούμε ένα πρόγραμμα σύγχρονης τέχνης σε ένα μικρό ελληνικό νησί, είναι πολύπλοκη και χρειάζεται συνεχής προσπάθεια και διάλογος με τους κατοίκους και όσους έρχονται στο πρόγραμμα, για να δημιουργηθούν σχέσεις εμπιστοσύνης και συλλογικότητας».

Τι σημαίνει, όμως, για δύο σημαντικούς διεθνώς συλλέκτες η ενασχόληση με τη μικρή «απομακρυσμένη μπιενάλε» της Ανάφης; «Σημαίνει τον τρόπο με τον οποίο προσπαθούμε, με ό,τι μέσα διαθέτουμε, να αναπροσδιορίσουμε τον κανονιστικό ρόλο του συλλέκτη και να προωθήσουμε την ιδέα του συλλέγειν ως μια δημόσια και υπεύθυνη πράξη με στόχο την υποστήριξη της τέχνης και των καλλιτεχνών», επισημαίνει ο Ιορδάνης Κερενίδης. «Σημαίνει, επίσης, την επιθυμία διαμόρφωσης μιας μακροχρόνιας και ουσιαστικής σχέσης με έναν τόπο, μέσω της τέχνης και της έρευνας. Σημαίνει, τέλος, την πεποίθηση ότι η δημιουργία χώρων ανοιχτού διαλόγου και συλλογικοτήτων μικρής κλίμακας μπορεί ίσως να είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος αντίστασης στο σύγχρονο, όλο και πιο αυταρχικό κοινωνικοπολιτικό σύστημα».

Οι συμμετέχοντες, φέτος, επιλέχθηκαν λόγω της σύνδεσης του έργου τους με τη φετινή θεματική. Ανάμεσά τους η επιστήμονας κβαντικής θεωρίας, Karen Barad, που υποστηρίζει την ύπαρξη του χωροχρόνου ως ενός διαπλεκόμενου συστήματος, η εικαστικός Καρολίνα Κρασούλη, το έργο της οποίας κάνει συχνές αναφορές στην αλληλογραφία αλλά και ο Oriol Vilanova, με τη συλλογή από καρτ ποστάλ, που εξετάζει την έννοια του ιστορικού χρόνου και τον τρόπο που τα αντικείμενα χρησιμοποιούνται και ανανοηματοδοτούνται στο πέρασμα του χρόνου.

Πώς, όμως, επιλέγεται η θεματική κάθε διοργάνωσης και κατά πόσον επηρεάζεται από τις συγκυρίες ή την επικαιρότητα; «Η θεματική είναι περισσότερο μια αφετηρία και όχι μια καθορισμένη επιμελητική γραμμή. Σχετίζεται, επίσης, τόσο με κάποιο κομμάτι από τις Ιστορίες της Ανάφης όσο και με επίκαιρα θέματα της σύγχρονης τέχνης και κριτικής θεωρίας. Για παράδειγμα, η φετινή θεματική πραγματεύεται τους μηχανισμούς και τις συνθήκες παραγωγής και αντίληψης του χρόνου.

Ξεκινάμε από την ίδια την Ανάφη, όπου ο χρόνος έχει αλλάξει για τους κατοίκους από τη δεκαετία του ’80 ή νωρίτερα, οπότε οι περισσότεροι κάτοικοι ήταν μόνιμοι όλο τον χρόνο και ασχολούνταν κυρίως με την καλλιέργεια, έως σήμερα που οι οικονομικές συνθήκες ωθούν την πλειονότητα των κατοίκων να φεύγουν τον χειμώνα και να επιστρέφουν στο νησί μόνο κατά την τουριστική περίοδο. Οι θεματικές αλλάζουν κάθε φορά, αλλά ήδη, μέσα από πέντε εκδόσεις του προγράμματος, πιστεύουμε ότι έχουν αγγίξει, έστω και ελάχιστα, σημαντικές πτυχές της ιστορίας του νησιού, από την αρχαιότητα, στις περιόδους ως τόπου εξορίας και στην πρόσφατη μεταμόρφωση, λόγω της τουριστικής ανάπτυξης».

Και η δική τους σχέση με το νησί πώς εξελίσσεται, χρόνο με τον χρόνο, μέσα από την τέχνη; «Από την αρχή, προσπαθήσαμε να αποφύγουμε μια σχέση αλεξιπτωτική, όπου απλά θα ερχόμασταν μαζί με εκατό, διακόσια άτομα για δύο εβδομάδες, κάθε δύο χρόνια, θα στήναμε κάποια έργα και μετά θα φεύγαμε χωρίς τη δυνατότητα κάποιας ουσιαστικής σχέσης με το νησί, πέρα από την οικονομική. Προφανώς, είναι πολύ δύσκολο να δημιουργηθεί μια βαθύτερη σχέση εμπιστοσύνης, αλλά ελπίζουμε ότι το έχουμε καταφέρει σε έναν βαθμό, τόσο συμπεριλαμβάνοντας στο πρόγραμμα εκδηλώσεις άμεσα συνδεδεμένες με το νησί, όπως και με την απόφαση να πραγματοποιείται το πρόγραμμα πάντα στην Ανάφη, κάνοντας έρευνα και δημιουργώντας σχέσεις που πλέον κρατούν σχεδόν μια δεκαετία».