Η επιστολή του Σαρτρ άργησε

Kάποιο ιδιαίτερο μυστήριο γύρω από την άρνηση του Σαρτρ να δεχτεί το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1964 δεν υπήρχε. Είχε φροντίσει ο ίδιος ο Γάλλος συγγραφέας με επιστολές του σε σουηδικό και γαλλικό Τύπο να την εξηγήσει αμέσως. Το άνοιγμα, όμως, πριν από δύο μέρες (5 Ιανουαρίου) των αρχείων της Σουηδικής Ακαδημίας, που αφορούν τη διαδικασία του 1964, έριξε κάποιο επιπλέον φως στην υπόθεση. Τα αρχεία παραμένουν, ως γνωστόν, κλειστά για 50 χρόνια και κάθε Ιανουάριο, που αποκαλύπτουν τα μυστικά τους, όλο και κάποιο σκανδαλάκι βγαίνει.

Εκείνη τη χρονιά, όπως έγραψε η σουηδική εφημερίδα «Svenska Dagbladet», η επιτροπή αποφάσισε να προτείνει τη βράβευση του Σαρτρ στις 17 Σεπτεμβρίου του 1964. Ενα γράμμα του ίδιου του συγγραφέα, που της ζητούσε να μην τον επιλέξει, έφτασε αφού η απόφαση είχε ήδη παρθεί. Σύμφωνα πάντα με την εφημερίδα, γύρω από το όνομα του Σαρτρ υπήρχε μεγάλη αμφιθυμία. Οι ακαδημαϊκοί είχαν μπροστά τους για να επιλέξουν μια λίστα από 76 υποψηφίους, 19 από τους οποίους ήταν νεοεισερχόμενοι. Κυριότεροι αντίπαλοι του Γάλλου υπαρξιστή φιλοσόφου και συγγραφέα ήταν ο Ρώσος Μιχαήλ Σόλοχοφ (πήρε το Νόμπελ την επόμενη χρονιά) και ο Βρετανός ποιητής Γ. Χ. Οντεν (δεν το πήρε ποτέ). Επομένως, όπως υπονοεί η εφημερίδα, μπορεί το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας να ήταν εντελώς διαφορετικό αν η επιστολή του Σαρτρ είχε φτάσει εγκαίρως και την είχαν πάρει υπόψη τους τα μέλη της Σουηδικής Ακαδημίας.

Το καμπανάκι για την πιθανότητα βράβευσής του είχε χτυπήσει στον Σαρτρ δημοσίευμα γαλλικής εφημερίδας. Τότε ο συγγραφέας κάθισε ευγενέστατος και έγραψε το γράμμα στη Σουηδική Ακαδημία. Με έμφαση, γράφει η «Svenska Dagbladet», εξέφραζε την επιθυμία του «να μη συμπεριληφθεί στη λίστα των βραβευμένων με Νόμπελ ούτε το 1964 ούτε στο μέλλον» γιατί «δεν θα μπορούσε να αποδεχτεί το βραβείο».

Κι αυτό έκανε. Και έγινε ο μόνος νομπελίστας που γύρισε πίσω τη διάκριση με αποκλειστικά δική του ευθύνη και απόφαση. Διότι ο Μπόρις Πάστερνακ, Νόμπελ του 1958, αρχικά είχε δεχτεί το βραβείο, αλλά αργότερα αναγκάστηκε να το αρνηθεί κάτω από την πίεση του σοβιετικού καθεστώτος. Ο Σαρτρ έστειλε και δεύτερη επιστολή, δημόσια αυτή τη φορά, στον σουηδικό Τύπο, η οποία έγινε πρωτοσέλιδο σε όλο τον κόσμο. Σ' αυτήν τόνιζε ότι «ένας συγγραφέας που υιοθετεί πολιτικές, κοινωνικές ή λογοτεχνικές θέσεις πρέπει να ενεργεί μόνο με βάση τα δικά του μέσα -δηλαδή τις γραπτές λέξεις» και επίσης ότι «όλες οι τιμές που μπορεί να δεχτεί υποβάλλουν τους αναγνώστες του σε μια πίεση ανεπιθύμητη».

Οι καθαρά λογοτεχνικές εξηγήσεις της άρνησής του ήταν, όμως, δευτερεύουσες. Ο Σαρτρ ήταν πάνω απ' όλα επαναστάτης. Στην επίσημη δήλωσή του υπενθύμιζε ότι «πάντα αρνιόταν επίσημες τιμές», όπως το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής (αυτό που πρόσφατα περιφρόνησε και ο οικονομολόγος Τομά Πικετί). «Ο συγγραφέας που αποδέχεται μια διάκριση αυτού του είδους αναγκαστικά σχετίζεται με το ίδρυμα ή τον θεσμό που την απονέμει. Επομένως πρέπει να αρνηθεί τη μετατροπή του σε θεσμό, ακόμα κι αν αυτό γίνεται κάτω από τις πιο έντιμες συνθήκες, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Νόμπελ», έγραφε.

Ενα πράγμα είχε κάπως «τυραννήσει» τον Σαρτρ μέχρι να πάρει την απόφασή του. Το χρηματικό έπαθλο που συνοδεύει το Νόμπελ -εκείνη την εποχή 250 χιλιάδες κορόνες. «Με αυτά τα χρήματα θα μπορούσα να στηρίξω οργανώσεις και κινήματα που θεωρώ σημαντικά», έγραφε. «Είχα αρχίσει να σκέφτομαι τη λονδρέζικη επιτροπή εναντίον του απαρτχάιντ». Αλλά τελικά, όσο κι αν ήταν «επώδυνη» η άρνηση, παρέμεινε μονόδρομος. «Δεν θέλω να γίνω θεσμός ούτε στη Δύση ούτε στην Ανατολή», κατέληγε.