Ο Κόνραντ, το σκότος και η απληστία

Από τις καλές εκδόσεις ΔΩΜΑ κυκλοφορεί σε νέα μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου το αριστούργημα του Τζόζεφ Κόνραντ «Η καρδιά του σκότους». Στα 1884, στη Διάσκεψη του Βερολίνου, το Κονγκό «χαρίστηκε» στον βασιλιά του Βελγίου, Λεοπόλδο, ο οποίος λεηλάτησε τη χώρα από τις πρώτες ύλες της, κυρίως καουτσούκ και ελεφαντόδοντο. Στα 23 χρόνια της αποικιοκρατικής εκμετάλλευσης ο Λεοπόλδος και η εταιρεία που είχε στήσει συμπεριφέρθηκαν στους ντόπιους με απίστευτη σκληρότητα και οι υπολογισμοί κάνουν λόγο για περίπου δέκα εκατομμύρια θύματα, σχεδόν τον μισό πληθυσμό της χώρας.

Αφηγητής είναι ο Μάρλοου, δηλαδή ο ίδιος ο Κόνραντ, Βρετανός πολωνικής καταγωγής, ο οποίος ταξίδεψε στον ποταμό Κονγκό περί τη δεκαετία του 1890, έχοντας ήδη ταξιδέψει σε αρκετά μέρη νωρίτερα. Εκεί συναντά τον Κουρτς, αυτονομημένο πράκτορα της εταιρείας, τον οποίο οι ιθαγενείς αντιμετωπίζουν περίπου σαν Θεό. Από τον συγκεκριμένο χαρακτήρα λένε πως εμπνεύστηκε ο Κόπολα τον Συνταγματάρχη Κουρτς στην ταινία «Αποκάλυψη τώρα».

Το βιβλίο, γραμμένο στ’ αγγλικά, τα οποία, όπως έλεγε ο Κόνραντ, τον υιοθέτησαν, είναι απαράμιλλης λογοτεχνικής δεξιοτεχνίας και μπορεί να ερμηνευτεί σαν μια επαφή με το ανοίκειο.

Το ανοίκειο με τη μορφή των μαύρων ιθαγενών τους οποίους ο λευκός αποικιοκράτης βλέπει σαν υποδεέστερους, σαν αδιαφοροποίητο μέρος της φύσης, αλλά και με μια δόση αηδίας και σιχαμάρας. Αλλά και το ανοίκειο με τη μορφή του ίδιου του λευκού ανθρώπου που αντιλαμβάνεται σιγά σιγά ότι δεν διαφέρει και πολύ απ’ αυτούς που θεωρεί ζώα. Λέει ο Μάρλοου: «Και οι άνθρωποι [...] όχι δεν είχαν τίποτα μη ανθρώπινο. Ξέρετε, αυτό ήταν το χειρότερο, αυτή η υποψία ότι δεν είχαν τίποτα το μη ανθρώπινο. Το συνειδητοποιούσες λίγο λίγο [...] το πιο συναρπαστικό ήταν απλούστατα η σκέψη της ανθρώπινης υπόστασής τους που ήταν σαν τη δική σου και η σκέψη της μακρινής συγγένειας με αυτή την άγρια και φλογερή μανία».

Ταυτόχρονα ο Μάρλοου διαβάζει μια έκθεση που συνέταξε ο Κουρτς για τη Διεθνή Οργάνωση για την Εξάλειψη των Απολίτιστων Ηθών και η οποία κατέληγε με τη φράση: «Εξολοθρεύστε όλους τους υπανθρώπους». Αυτό μας φέρνει στη γενεαλογία όχι μόνο της αποικιοκρατίας, αλλά και της αξιοποίησης των μεθόδων της από τον ναζισμό: «Untermenschen», δηλαδή υπανθρώπους, ονόμαζαν οι ναζί όλους όσοι δεν ανήκαν στην Αρία Φυλή. Ο φασισμός και ο ναζισμός αξιοποίησαν κάθε εργαλείο που είχε τελειοποιήσει η αποικιοκρατία φτάνοντάς το στα όριά του μέσω του Ολοκαυτώματος.

Ο Κόνραντ με τη μέθοδο του φροϊδισμού αναλύει όχι μόνο την έννοια του ξένου και του «άλλου», αλλά του ξένου και του άλλου που είναι μέσα μας, εν ολίγοις του υποσυνείδητού μας. Η πάλη του Μάρλοου με τον εαυτό του, με το «δικό του σκοτάδι», σηματοδοτεί την αντιφατική φύση του ανθρώπου, αυτού του γνωστού-άγνωστου.

Αλλά και την αλλοτρίωση του ανθρώπου του άστεως από τη φύση, αφού πλέον δεν την αναγνωρίζει, του είναι όμως κάτι «ξένο» και εχθρικό. Αναρωτιέται ο Μάρλοου «αν αυτή η απόλυτη ακινησία της απεραντοσύνης, έτσι όπως μας κοιτούσε, ήταν κάλεσμα ή απειλή. Τι ήμασταν εμείς που είχαμε ξεστρατίσει σε εκείνο τον τόπο; Ημασταν σε θέση να διαχειριστούμε αυτό το βουβό πράγμα ή μήπως θα διαχειριζόταν αυτό εμάς;»

Και βέβαια το βιβλίο αποτελεί και μια απόλυτη καταγγελία της απληστίας, η οποία επιβιώνει μέχρι σήμερα στους χιλιάδες δισεκατομμυριούχους και αποικιοκράτες.