Λέξεις του Εικοσιένα

Αν μελετήσετε τον Μακρυγιάννη ή άλλα κείμενα της εποχής, θα συναντήσετε πολλές λέξεις που δεν χρησιμοποιούνται πια και είναι άγνωστες στους περισσότερους σημερινούς αναγνώστες· ας πούμε, ζαϊρές ήταν τα τρόφιμα (τουρκ. zahire) ενώ τζεπχανές τα πολεμοφόδια (cephane).

Πολλές λέξεις έχουν διατηρηθεί, αλλά με κάπως αλλαγμένη σημασία. Συμβαίνει συχνά, όταν οι δάνειες λέξεις αντικατασταθούν από μιαν αυτόχθονη λέξη που έχει και θεσμική υποστήριξη, άρα και καθιέρωση, να μετατοπίζεται η σημασία τους, σχεδόν πάντα προς το αρνητικό· είναι η λεγόμενη δείνωση των δανείων.

Ετσι, το μπαϊράκι ήταν η σημαία γενικώς, αλλά σήμερα λέμε «σήκωσε μπαϊράκι» για κάποιον που απειθάρχησε ή εξεγέρθηκε· το τερτίπι ήταν το σχέδιο, η μέθοδος, χωρίς να έχει πάντοτε τη σημασία του τεχνάσματος, της πονηριάς, που σήμερα είναι αναπόσπαστο στοιχείο της λέξης· το ασκέρι δεν δηλώνει πια τμήμα στρατού, αλλά όχλο ή άτακτο πλήθος· σήμερα ο λουφές είναι η απολαβή που αποκτάται αθέμιτα, με τρόπο επιλήψιμο, ενώ για τα παλικάρια του Εικοσιένα λουφές ήταν απλώς ο μισθός τους, και τον διεκδικούσαν χωρίς να ντρέπονται. Σουλτάνο δεν έχουμε πια, αλλά μιαν αυθαίρετη εντολή συνεχίζουμε να τη χαρακτηρίζουμε φιρμάνι. Παρόμοια, το μπουγιουρντί είναι το επίσημο έγγραφο που κρύβει κάποιο δυσάρεστο νέο, π.χ. από την εφορία, ενώ το χαράτσι αναβιώνει κάθε φορά που ένας φόρος θεωρείται άδικος ή δυσβάστακτος.

Αλλες λέξεις, που αφορούν κυρίως αξιώματα του οθωμανικού κράτους, έχουν πάρει μεταφορικές σημασίες και ζουν και στη φρασεολογία μας. Κάποιος που φέρεται δεσποτικά ή ζει πλουσιοπάροχα ζει σαν αγάς· αν καλοπερνάει, περνάει μπέικα ή ζει σαν πασάς, συχνά μάλιστα σαν πασάς στα Γιάννενα, από τη φήμη του Αλή Πασά· ο τσαούσης είναι όχι ο ταπεινός υπαξιωματικός αλλά κάποιος πεισματάρης, απαιτητικός και δυναμικός άνθρωπος· κι όταν κάποιος χώνεται απρόσκλητος στις υποθέσεις μας ή σε μιαν αντιδικία μας, μπορούμε να του πούμε «δεν σε βάλαμε δερβέναγα» ή «κεχαγιάς στο κεφάλι μας θα μπεις;».

Κάποιοι όροι της εποχής επιβιώνουν μόνο σαν επώνυμα: Μπαϊρακτάρης (ο σημαιοφόρος), Μπίμπασης (ο χιλίαρχος), Χαρατσάρης ή Χαρατσής (ο φοροεισπράκτορας), Αγιουτάντης (ο υπασπιστής) κτλ.

Και οι μέθοδοι πολέμου του Εικοσιένα έχουν αφήσει ίχνη: Καλό βόλι, είναι μια συνηθισμένη ευχή, τώρα ειρωνική, π.χ. πριν από τις φοιτητικές εξετάσεις· στο ποδόσφαιρο η αμυνόμενη ομάδα μπορεί να είναι «ταμπουρωμένη» στα καρέ της, ενώ αν οι επιτιθέμενοι προσπαθούν ανορθόδοξα να διασπάσουν την άμυνα λέμε ότι παίζουν «με γιουρούσια». Σε νεκρολογίες και απολογισμούς λέμε για κάποιον ότι «αγωνίστηκε από το δικό του μετερίζι». Να θυμηθούμε και την παροιμία «Βάστα Τούρκο να γεμίσω», που αναφέρεται στα παλιά, εμπροσθογεμή τουφέκια.

Διακόσια χρόνια μετά το ιδρυτικό γεγονός του νεοελληνικού κράτους, οι λέξεις του βρίσκονται ακόμα μαζί μας. Ακόμα τούτ’ η άνοιξη…