Οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία σήμερα

Αποτελεί κοινό μυστικό, θα λέγαμε, για τον δυτικό πολιτικό πολιτισμό η διαπίστωση ότι η δημοκρατική οργάνωση και λειτουργία των σύγχρονων πολιτικών κοινωνιών συνδέονται αφενός μεν με τις αντιπροσωπευτικές διαδικασίες (εκλογές) και αφετέρου με τις συνεργατικές διαδικασίες (τις συμπράξεις σε κυβερνητικό επίπεδο), οι οποίες εξασφαλίζουν τη διαμόρφωση κοινής πολιτικής βούλησης και πράξης.

Κατά τον 21ο αιώνα η δημοκρατία μετασχηματίζεται από αντιπροσωπευτική ολοένα και περισσότερο σε διαβουλευτική. Οι ειδικοί (πολιτικοί επιστήμονες και συνταγματολόγοι) μπορούν να μας εξηγήσουν τις σχετικές διαδικασίες αυτού του μετασχηματισμού, ο οποίος συνδέεται τελικά με τη συνεργατική πρακτική περί κυβερνητικής εξουσίας.

Κοντολογίς η διαβουλευτική δημοκρατία και η συνεργατική άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: της πολιτικής ως διαδικασίας, η οποία οδηγεί μία κοινωνική πολιτική συλλογικότητα στη λήψη ορθών αποφάσεων.

Πρόθεσή μας στη σύντομη αυτή παρέμβασή μας δεν είναι να αναπτύξουμε τόσο τις πολιτικές δυνατότητες της δημοκρατίας όσο τους κινδύνους, οι οποίοι την απειλούν. Εξ αρχής θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία κατά τον 21ο αιώνα έχουν αλλάξει ριζικά τόσο όσον αφορά τις εστίες από τις οποίες προέρχονται όσο και σε σχέση με το περιεχόμενό τους.

Οι παλαιότεροι κίνδυνοι κατά της δημοκρατίας είχαν να κάνουν με εξωθεσμικά κέντρα εξουσίας, όπως π.χ. ήταν ο στρατός ή τα ανάκτορα. Τα εξωθεσμικά αυτά κέντρα εξουσίας διεκδικούσαν για τον εαυτό τους ισότιμο και ισόκυρο ρόλο στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας.

Η αντιπαράθεση και η σύγκρουση ανάμεσα στον φορέα της νόμιμης άσκησης της εξουσίας (τον λαό κατά το Σύνταγμα) και τα εξωθεσμικά κέντρα ήταν θανάσιμη και πράγματι έφθανε στο σημείο της κατάλυσης του δημοκρατικού πολιτεύματος. Δεν επρόκειτο για αμφισβήτηση της δημοκρατίας, αλλά για την εγκαθίδρυση παράνομου πολιτικού καθεστώτος.

Στις μέρες μας τέτοιου τύπου εχθροί της δημοκρατίας δεν υφίστανται. Οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία σήμερα διαφοροποιούνται σε σχέση με τον 20ό αιώνα και η ριζική αλλαγή τους, όπως επισημάνθηκε, έχει να κάνει με τα νέα κέντρα και με το νέο περιεχόμενο, αλλά προπάντων με τον σταδιακό μετασχηματισμό της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας σε διαβουλευτική.

Μπορούμε να κωδικοποιήσουμε τους κινδύνους για τη δημοκρατία σήμερα σε τρεις κατηγορίες: πρώτον, σ’ αυτούς που έχουν να κάνουν με τον λαϊκισμό, δεύτερον, στους κινδύνους που προέρχονται από το πνεύμα της τεχνοκρατίας και, τρίτον, σε όσους έχουν τις ρίζες τους στη φυσιοκρατική κοσμοθεωρία εν γένει.

Τέλος, ας επισημανθεί ότι ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό των κινδύνων αυτών είναι το γεγονός ότι δεν προέρχονται από εξωτερικές οντότητες ως προς το πεδίο της δημοκρατίας, αλλά καλλιεργούνται εντός του δημοκρατικού πλαισίου.

Ο λαϊκισμός ως εχθρός της δημοκρατίας δεν συγκροτείται ως εξωτερική οντότητα σε σχέση προς τη δημοκρατία ως διαδικασία. Είναι περιεχόμενο και ιδέα που «κατασκευάζεται» κατά τον σχηματισμό της πολιτικής βούλησης στο δημοκρατικό πλαίσιο.

Γι’ αυτόν τον λόγο και η καταπολέμηση του λαϊκισμού είναι δύσκολη υπόθεση και προϋποθέτει μία αντίληψη περί δημοκρατίας, η οποία αποδίδει τα πρωτεία στις ορθολογικές απόψεις και στην ανταλλαγή επιχειρημάτων.

Από την άλλη, ο διαβουλευτικός μετασχηματισμός της δημοκρατίας διευρύνει τον κύκλο όλων όσοι συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων, αλλά το αίτημα των ορθολογικών αποφάσεων παραμένει ανοιχτό. Το κριτήριο του λαϊκού οφέλους είναι ένα δημοφιλές κριτήριο για να ληφθούν αποφάσεις στις διαβουλεύσεις. Και επομένως ο εχθρός της δημοκρατίας βρίσκεται ήδη εντός των τειχών.

Για την τεχνοκρατία ως εχθρό της δημοκρατίας και της πολιτικής δεν χρειάζεται να ειπωθούν πολλά. Τα τελευταία χρόνια πολιτικοί επιστήμονες και στοχαστές τονίζουν κατά κόρον ότι το μείζον πολιτικό ζήτημα διατυπώνεται ως δίλημμα: δημοκρατία ή τεχνοκρατία.

Με άλλα λόγια: οι αποφάσεις, οι οποίες λαμβάνονται και αναφέρονται στις ζωές των πολιτών είναι αποφάσεις πολιτικές ή πρόκειται για τεχνοκρατικές προτάσεις που μεταμφιέζονται σε πολιτικές αποφάσεις; Αυτό συνιστά το μείζον πρόβλημα της αλήθειας στην πολιτική.

Ο συνάδελφος Cobin Crouch μιλάει, εξάλλου, για «μετα-δημοκρατία» και εννοεί: δομές και διαδικασίες οι οποίες χωρίς να είναι πολιτικές λειτουργούν ως «τόποι» (με την αριστοτελική έννοια του όρου) όπου λαμβάνονται πολιτικές αποφάσεις.

Οσον αφορά τη φυσιοκρατική υπονόμευση της δημοκρατίας θα πρέπει να σημειώσουμε τα εξής: πρώτον, δεν πρόκειται για μία ευκαιριακή αμφισβήτηση του δημοκρατικού τρόπου συγκρότησης και λειτουργίας της «ανθρώπινης κατάστασης» (Χάνα Αρεντ).

Ο ίδιος ο καπιταλισμός ως τρόπος οργάνωσης του οικονομικού συστήματος θεωρεί τον άνθρωπο φυσική ύπαρξη σε αντίθεση προς τη δημοκρατία και την πολιτική, οι οποίες ως κοσμοθεωρίες υπερασπίζονται τον άνθρωπο στο επίπεδο της αξίας του ανθρώπου.

Η διαμάχη ανάμεσα στη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου και τον άνθρωπο ως αξία εικονογραφείται ως σύγκρουση ανάμεσα στον φυσιοκρατικό καπιταλισμό και την αξιακή δημοκρατία και την πολιτική.

Ως σύνοψη στη σύντομη και επιγραμματική αυτή παρέμβασή μας ας σημειωθούν τα εξής: Οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία και την πολιτική κατά τον 21ο αιώνα αποκτούν εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο (λαϊκισμός, τεχνοκρατία, φυσιοκρατία), προέρχονται από διαφορετικές εστίες και καθίστανται εσωτερική υπόθεση του ίδιου του δημοκρατικού προγράμματος.

Και το σημαντικότερο είναι το εξής: Η σύγκρουση ανάμεσα στον καπιταλισμό και τη δημοκρατία θα αποκτήσει τέτοιες διατάσεις που τα ίδια τα υποκείμενα που διαχειρίζονται τις τύχες της ανθρωπότητας δεν θα μπορούν να κατανοήσουν.

* καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμο Θράκης