Η συνάντηση της Σμύρνης και η διένεξη του Αιγαίου

Η πρόσφατη συνάντηση κορυφής Αλέξη Τσίπρα και Αχμέτ Νταβούτογλου στη Σμύρνη (8 Μαρτίου) είχε, ως γνωστόν, επίκεντρο το προσφυγικό και την ανάγκη συνεργασίας των δύο κυβερνήσεων στο μείζον αυτό ζήτημα που έχει πολλές πτυχές, με προεξάρχουσα την ανθρωπιστική διάσταση. Οι δύο πρωθυπουργοί έθιξαν άλλα δύο ζητήματα που αποτελούν και για τις δύο χώρες «εθνικά θέματα»: το Κυπριακό και τις διαφορές του Αιγαίου.

Στα θετικά σε σχέση με το Αιγαίο σημειώνω τη διάθεση και των δύο ηγετών να προχωρήσουν στην επίλυση με διάλογο με στόχο την εξεύρεση λύσης, την αποκήρυξη κάθε στρατηγικής χρήσης ένοπλης βίας (Νταβούτογλου), το Αιγαίο να είναι περιοχή ειρήνης και σταθερότητας (Τσίπρας) και την ανάγκη περαιτέρω βελτίωσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων.

Στα αρνητικά στοιχεία φάνηκαν και οι δύο πρωθυπουργοί να εμμένουν σε παραδοσιακές θέσεις που δεν βοηθούν στην επίλυση, με τον μεν Τσίπρα να αναφέρεται στην υφαλοκρηπίδα σαν να είναι η μόνη ελληνοτουρκική διαφορά και στο νομικό δικαίωμα επέκτασης στα 12 μίλια των χωρικών υδάτων, τον δε Νταβούτογλου να εμμένει στο casus belli ως δικαιολογημένη αντίδραση στην ελληνική απειλή για επέκταση των χωρικών υδάτων και να φαίνεται να δικαιολογεί την υπερβολική τουρκική αντίδραση με τις πολλές «παραβιάσεις» (ελληνικός εναέριος χώρος) και «παραβάσεις» (εναέρια κυκλοφορία) σαν οι δύο χώρες να ήταν εχθρικές.

Η δημόσια στάση των δύο ηγετών ενδέχεται να έγινε για εσωτερική κατανάλωση ή να αποτελεί αρχική «σκληρή» τοποθέτηση για λόγους διαπραγματευτικής στρατηγικής. Δεν θα απέκλεια το ενδεχόμενο να προέρχεται και από σχετική άγνοια για τα ζητήματα αυτά (π.χ. ο Τσίπρας είπε ότι το casus belli είναι προϊόν της δεκαετίας του 1960!). Θέλω να ελπίζω ότι στις κατ’ ιδίαν συνομιλίες τους για το Αιγαίο υπήρξαν πιο εποικοδομητικοί.

Ας δούμε λοιπόν εν συντομία πώς έχουν τα πράγματα στην άλυτη διένεξη του Αιγαίου, που φέτος συμπληρώνει 43 χρόνια (ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 1973).

Καταρχήν, το βέβαιο είναι ότι χωρίς επίλυση των διαφορών του Αιγαίου η ελληνοτουρκική ύφεση, που ξεκίνησε το 1999, θα παραμείνει εύθραυστη και δεν θα εξαφανιστούν η αμοιβαία καχυποψία, τα φοβικά σύνδρομα, οι αγκυλώσεις και από τις δύο πλευρές, η γνωστή τροφή των εκατέρωθεν εθνικιστών και ιεράκων που επιθυμούν την επιστροφή στην ελληνοτουρκική αντιπαλότητα.

Αντίθετα, μία συνολική επίλυση θα ήταν προς όφελος και των δύο χωρών που τώρα σπαταλούν υπέρογκα ποσά σε άχρηστους στρατιωτικούς εξοπλισμούς (ειδικά η φτωχή Ελλάδα), σε υπερπτήσεις και αναχαιτίσεις.

Στον μέχρι σήμερα διάλογο για το Αιγαίο ξεχωρίζουν οι συνομιλίες του 1976-81, του 2002-3 και του 2009-10. Από το 1976-1981 υπήρχαν τουλάχιστον πέντε συγκλίσεις-κατευθυντήριες γραμμές στη λογική ενός, θα έλεγα, «μεγάλου πακέτου» λύσης:

• 1. Το Αιγαίο Πέλαγος δεν αποτελεί «ελληνική λίμνη».
• 2. Ή επίλυση του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας με διαπραγματεύσεις ή παραπομπή σε διεθνές δικαστήριο. Η τουρκική υφαλοκρηπίδα δεν θα πρέπει να περικυκλώνει τα ελληνικά νησιά του ανατολικού Αιγαίου, η ελληνική δεν θα πρέπει να κλείνει τις υπάρχουσες τέσσερις εξόδους της Τουρκίας στην ανοιχτή θάλασσα του Αιγαίου.
• 3. Η Ελλάδα δεν θα επεκτείνει μονομερώς την αιγιαλίτιδα ζώνη της στα 12 μίλια, φιμώνοντας την Τουρκία και περιορίζοντας την ελευθερία της ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο, που αποτελεί σημαντικότατο διεθνή δίαυλο.
• 4. Η ανάγκη εναρμονισμού του ελληνικού εναέριου χώρου με την αιγιαλίτιδα ζώνη, όπως συμβαίνει με όλες τις άλλες παράκτιες χώρες.
• 5. Η επίλυση του ζητήματος της αποστρατιωτικοποίησης των νήσων του ανατολικού Αιγαίου στη βάση της αίσθησης ασφάλειας για τις δύο χώρες.

Στις συνομιλίες του 2002-3 υπήρξε σύγκλιση, εν είδει «μικρού πακέτου», στα εξής: (1) παραπομπή του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας στο Διεθνές Δικαστήριο, (2) μερική επέκταση της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης πέρα από τα 6 μίλιαγια την ελληνική ηπειρωτική χώρα και για τα νησιά που βρίσκονται πλησίον της Ελλάδας, κατόπιν συμφωνίας με την Τουρκία, και (3) εναρμόνιση του ελληνικού εναερίου χώρου με τη νέα αιγιαλίτιδα ζώνη που θα προκύψει.

Σε ό,τι αφορά την ελληνική πλευρά θα πρέπει στις συνομιλίες να τεθούν κατά μέρος (εννοείται μόνο αν υπάρχει θετικό κλίμα και ανταπόκριση από την άλλη πλευρά) και οι ακόλουθες ανεδαφικές θέσεις:

● Οτι οι διαφορές του Αιγαίου είναι μόνο μία, η υφαλοκρηπίδα, κάτι που εμφανίζει την Αθήνα αδιάλλακτη και εκτός πραγματικότητας.

● Οτι η προς οριοθέτηση υφαλοκρηπίδα στο Αιγαίο αφορά μόνο τη θαλάσσια περιοχή μεταξύ ελληνικών νησιών του ανατολικού Αιγαίου και τουρκικών παραλίων.

● Οτι η Ελλάδα μπορεί μονομερώς να επεκταθεί στα 12 μίλια στο Αιγαίο. Οταν υπάρχουν αντικριστές χώρες και όταν ισχύουν «ειδικές περιστάσεις», όπως πολλά νησιά, περίπλοκη ακτογραμμή, κ.λπ.., όπως κατεξοχήν συμβαίνει στο Αιγαίο, τότε δεν συνιστάται μονομερής οριοθέτηση των χωρικών υδάτων μέχρι τα 12 μίλια από τη μία χώρα, αλλά συμφωνία μεταξύ των δύο παράκτιων χωρών ή προσφυγή σε διεθνές δικαστικό όργανο.

● Οτι ο ελληνικός εναέριος χώρος μπορεί να παραμείνει εσαεί ως έχει, στα 10 μίλια αντί 6 μίλια που θα έπρεπε να είναι.

*Ο Αλέξης Ηρακλείδης είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Επίλυσης Συγκρούσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και συγγραφέας τριών βιβλίων για την ελληνοτουρκική διένεξη (βλ. π.χ. «The Greek-Turkish Conflict in the Aegean: Imagined Enemies», 2010).