Ο διφορούμενος αντισυστημικός λόγος

Δεν πάει πολύς καιρός από τότε που η λέξη «ενσυναίσθηση» μπήκε για τα καλά στη ζωή μας. Ποιος τη λανσάρισε δεν το γνωρίζω, αλλά η αποδοχή της ήταν άμεση και καθολική. Αρχής γενομένης από τα πρωινάδικα όπου διαπλάθονται τα ήθη του Ελληνα τηλεθεατή, πέρασε στους λεγόμενους influencers και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κι έφτασε μέχρι τον λόγο των πολιτικών, οι οποίοι θέλησαν να δείξουν πως δεν είναι παλιομοδίτες κι όχι μόνο μας ακούν αλλά μιλούν και τη γλώσσα μας. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με μια νέα buzzword που ξεφύτρωσε προσφάτως κι έχει πάρει τα πάνω της: τη λέξη «αντισυστημισμός» και τα παράγωγά του. Μόνο που αυτή τη φορά οι συζητήσεις, κατά καλή μας τύχη θα έλεγα, σοβαρεύουν και κινούνται στο επίπεδο που απαιτούν οι περιστάσεις.

Κατ' αρχάς το κυριότερο χαρακτηριστικό του αντισυστημικού λόγου είναι η ασάφεια, υπό την έννοια ότι κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να μας πει τι ακριβώς σημαίνει. Για να μιλήσουμε πιο αναλυτικά, όσοι δηλώνουν αντισυστημικοί δεν διευκρινίζουν σε ποια από τις εξής δύο διαφορετικές αντιδράσεις αναφέρονται: είτε κυριολεκτούν απορρίπτοντας γενικώς και αορίστως όλα τα συστήματα είτε απορρίπτουν κάποιο συγκεκριμένο σύστημα. Αν ισχύει το πρώτο, μας καλούν στο όνομα μιας αφηρημένης και απόλυτης ελευθερίας να καταργήσουμε κάθε είδος κανόνα που συνεπάγεται όχι μόνο τα δικαιώματα αλλά κυρίως τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις προς το κοινωνικό σύνολο. Κι αν ισχύει το δεύτερο, το σύστημα απορρίπτεται και τη θέση του την παίρνει πάντα κάποιο άλλο, όπως γινόταν μέχρι σήμερα στην Ελλάδα και γενικώς στα μη αυταρχικά καθεστώτα. Με άλλα λόγια, οι αντισυστημικοί θεωρούν ότι η δική τους επιλογή, δηλαδή μια κοινωνία χωρίς κανόνες, είναι καλύτερη από εκείνη που καταδικάζουν. Αλλά για να μας πείσουν ότι έχουν δίκιο οφείλουν να μας πουν πώς τη φαντάζονται και γιατί είναι καλύτερη. Κι αυτό το αποφεύγουν συστηματικά.

Στους δυόμισι αιώνες που μας χωρίζουν από τη Γαλλική Επανάσταση είχαμε μάθει να θεωρούμε την άρνηση και την αλλαγή αυτονόητα φυσιολογικές και αναμενόμενες. Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές κοινωνίες, όπου οι πρόγονοί μας δεν μπορούσαν να συλλάβουν καν την ιδέα της προόδου μέσω της ανατροπής εφόσον το μοναδικό ζητούμενο και το δεδομένο ήταν η σταθερότητα και η επανάληψη, σήμερα όλοι ξέρουμε και όλοι δεχόμαστε ότι το αύριο θα είναι διαφορετικό από το χθες. Το τίμημα όμως της αέναης αλλαγής και της ελευθερίας αποδείχθηκε βαρύ. Η σύγχρονη εποχή με το ένα χέρι δίνει και με το άλλο παίρνει. Ο νεωτερικός άνθρωπος μπορεί να απολαμβάνει την ελευθερία του όσο ποτέ άλλοτε, μπορεί να βελτιώνει συνεχώς τη ζωή του, αλλά παραμένει ανασφαλής, ανικανοποίητος και φοβισμένος γιατί δεν ξέρει τι του επιφυλάσσει το εξ ορισμού άδηλο μέλλον. Αυτό το μείγμα ανησυχίας, καχυποψίας και άγχους που διακατέχει το σύγχρονο άτομο είναι ο προνομιακός χώρος του αντισυστημισμού στη σημερινή ακροδεξιά εκδοχή του.

Το κύριο χαρακτηριστικό και η δύναμή του είναι η απολυτοποίηση της δυσαρέσκειας. Που σημαίνει με απλά λόγια ότι αυτό που μας δυσαρεστεί ή μας αδικεί μπορεί να είναι κυριολεκτικά οτιδήποτε. Οπως συνέβη με τους αγανακτισμένους στην πλατεία Συντάγματος, το σημαντικό είναι να αγανακτείς, όχι ο λόγος που σε κάνει να αγανακτείς. Εξ ου και η γνωστή ρήση του Νίκου Βούτση ότι «δεν υπάρχουν ευπρόσδεκτες και μη ευπρόσδεκτες ψήφοι» (οι ψήφοι δεν μυρίζουν). Επικαιροποιώντας το παράδειγμα, στις τάξεις των καθ' ημάς αντισυστημικών σίγουρα θα βρίσκονται και κάποιοι ελεύθεροι επαγγελματίες που πιστεύουν ότι φόρο εισοδήματος πρέπει να πληρώνουν μόνο οι μισθωτοί και οι συνταξιούχοι.

Για κακή μας τύχη ο άνεμος της αμφισβήτησης έχει παύσει να φυσάει από τα αριστερά. Στην περίοδο που έκλεισε με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, τα δύο συστήματα ήταν ευδιάκριτα και οι επιτυχίες του ενός αντιστοιχούσαν με τις αποτυχίες του άλλου. Στις μέρες μας όμως, τα πράγματα έχουν αλλάξει άρδην. Σήμερα και για πολλούς και διάφορους λόγους, η δεξαμενή της δυσαρέσκειας και της ανασφάλειας αρδεύει τον βάλτο της Ακροδεξιάς. Ο ιδεοτυπικά αντισυστημικός πολιτικός που υπόσχεται να ανατρέψει τα πάντα ακούει στο όνομα Ντόναλντ Τραμπ. Αυτός θα γκρεμίσει το κατεστημένο σύστημα. Αυτός θα προστατεύσει τον παραμελημένο και αδικημένο αμερικανικό λαό από το βαθύ κράτος.

Και κάτι τελευταίο που ίσως έχει σχέση με τα δικά μας. Ο αντισυστημικός τραμπισμός δεν είναι μόνο μια ακροδεξιά ιδεολογία. Είναι και θέμα ύφους. Δηλαδή, αντί για ορθολογικές αναλύσεις, προτάσεις και επιχειρήματα, αυτό που μετράει πάνω απ’ όλα είναι να φωνάζεις ακατάπαυστα και πιο δυνατά από τους άλλους. Και κυρίως «να τους τα χώνεις». Μήπως σας θυμίζει κάποιον ή κάποια;