Σύμπτωμα

Υπάρχει μια αντίληψη που μας διαπερνά όλους, έκοντες άκοντες. Με αυτή γαλουχηθήκαμε. Οτι η κοινωνία, η ανθρωπότητα, η ιστορία του πλανήτη εντέλει, είναι μια διαδικασία προόδου, που η κατάληξή της θα είναι πιο φωτεινή από την αρχή της. Στον βαθμό που θα υπάρχει πλανήτης, βέβαια. Ακόμη κι αν η ιστορία δεν είναι μια ευθεία γραμμή, ισχυρίζονται πολλοί, είναι τουλάχιστον μια σπείρα. Πιο σωστό, αλλά η σπείρα αυτή δεν έχει κατεύθυνση μόνο προς τα πάνω.

Είναι ένας παρηγορητικός μύθος, αλλά παραμένει μύθος. Μας το θύμισε με τον πλέον εύγλωττο τρόπο η εικόνα της Εθνικής Πινακοθήκης, μετά τον βανδαλισμό των έργων του Χριστόφορου Κατσαδιώτη. Τα «βλάσφημα» έργα, χρονολογίας 2021, εκτίθενται σπασμένα και πεταμένα στον τόπο του «εγκλήματος», ενώ μια σκάλα παρακάτω εκτίθενται τα χαρακτικά του Γκόγια, του 1797, με τα οποία συνομιλούν. Με τη σύμφωνη γνώμη του καλλιτέχνη, άλλωστε, η διεύθυνση της Εθνικής Πινακοθήκης αποφάσισε να διατηρήσει τα έργα έτσι, αφήνοντας ορατά τα ίχνη της βίας και του βανδαλισμού ως «Σύμπτωμα». Μία σολομώντειος λύση που θα ικανοποιήσει εντέλει όλες τις πλευρές.

«Διαποτισμένος από τις αρχές του Διαφωτισμού, θαυμαστής των διακηρύξεων και αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, ο Γκόγια υποχρεώνεται από την ίδια την επαγγελματική του καταξίωση να υπηρετήσει, ως ζωγράφος της Αυλής του Καρόλου Δ’ από το 1789, το διεφθαρμένο περιβάλλον ενός θεσμού που μισούσε. Κι ενώ ίντριγκες, πάθη, συνωμοσίες βασιλεύουν στην κοινωνία της άρχουσας τάξης, ο ισπανικός λαός υποφέρει από τη φτώχεια, τους λιμούς, την αμάθεια, τη θρησκοληψία, τη δεισιδαιμονία όπου βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για να ευδοκιμήσουν ο φανατισμός του κλήρου και της Ιεράς Εξέτασης, η απάτη, η αποπλάνηση, η πορνεία, η μαγγανεία, η μαγεία.

Ολα «αυτά τα ανθρώπινα πάθη και τις διαστροφές» θέλει να τα καταγγείλει, σύμφωνα με δήλωσή του, ο Γκόγια στις ογδόντα χαλκογραφίες που χαράσσει από το 1797 ώς το 1798 και θέτει σε κυκλοφορία το 1799 με τίτλο «Los Caprichos». «Καυστική σάτιρα, σαρκασμός, πικρόχολα σχόλια, η τερατόμορφη διαστροφή μπροστά στην αγγελική αθωότητα, η πονηρία πλάι στη βλακεία, η εξαπάτηση που θριαμβεύει πάνω στην ευπιστία, όλα ενσαρκωμένα σε εικόνες και αφηγήσεις με μεγάλη συναισθηματική φόρτιση που καταγγέλλουν την αλήθεια τους άμεσα, ακαριαία», γράφει ο κατάλογος της Εθνικής Πινακοθήκης (2008).

Τα χαρακτικά αυτά αποσύρθηκαν από τον ίδιο τον καλλιτέχνη για να μην αντιμετωπιστούν ως «βλάσφημα» από την πανίσχυρη ισπανική Ιερά Εξέταση. Μάλιστα δύο από αυτά εκτίθενται σήμερα στην Πινακοθήκη υπό τον τίτλο «Ιερά Εξέταση». Διακόσια χρόνια μετά, ήρθε η σειρά των σύγχρονων χαρακτικών να αντιμετωπίσουν την «ιερά μήνιν» του χριστεπώνυμου πλήθους και των εκπροσώπων του.

Τι πιο ταιριαστό για να κατανοήσει κανείς την εποχή που ο Γκόγια προσπαθεί να φωτίσει με δύσμορφες, γκροτέσκο, σκοτεινές φιγούρες του, από το ταμπλό βιβάν μερικών αυτοποκαλούμενων χριστιανών που βρίζουν, ψέλνουν και φτύνουν έξω από την Πινακοθήκη, γιατί τους «έθιξαν» τα θεία; Πόσο μάλλον όταν αυτό γίνεται τη στιγμή που η κοινωνία τριγύρω κινητοποιείται για την έλλειψη δικαιοσύνης, αλήθειας και οξυγόνου.

Πράγματι, δεν υπάρχει πιο ωραίος τρόπος να αναγνώσεις το πλαίσιο ασφυξίας στο οποίο δημιουργήθηκαν -και αποσύρθηκαν- τα χαρακτικά του Γκόγια από το να δεις πρώτα τα σπασμένα και πεταμένα στο πάτωμα τα «εικονίσματα» του Κατσανιώτη.

Μία σαρκαστική υπόμνηση ότι η ιστορία μας δεν οδεύει τελεολογικά προς την πρόοδο.

Για να είμαστε ακριβείς, η ιστορία δεν οδεύει τελεολογικά πουθενά. Η ιστορία γράφεται κάθε μέρα με τις μικρές ή μεγάλες υποχωρήσεις μας, με τα μικρά ή μεγάλα μας άλματα. Το αν θα πάει στην πρόοδο, στη συντήρηση ή στο κενό είναι ανοιχτό ζήτημα. Και το χειρότερο; Είναι στο χέρι μας.