Το ΠΑΣΟΚ ως η συνείδηση της κοινωνίας μας

Συμπληρώνονται πενήντα (50 τον αριθμό) χρόνια από την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ και τη δημοσίευση της 3ης του Σεπτέμβρη (1974-2024). Ως πολιτική κοινωνία έχουμε ακόμη μια ιστορική ευκαιρία και δυνατότητα για πολιτικό αναστοχασμό. Τα ζητήματα είναι πολλά και όλα σχετίζονται με την πρόσφατη πολιτική ιστορία του τόπου μας. Από την άλλη δεν τρέφουμε ψευδαισθήσεις ότι το πολιτικό μέλλον της χώρας μας εξαρτάται από την απανανοηματοδότηση του παρελθόντος μας.

Μετά απ’ αυτήν τη γενικόλογη εισαγωγή ας εξετάσουμε πολιτικά ζητήματα που αναφέρονται στην ίδρυση και την πολιτική πορεία του ΠΑΣΟΚ εδώ και πενήντα χρόνια. Εξ αρχής διευκρινίζω ότι δεν θα κάνω ουσιοκρατικές αναλύσεις για το τι είναι ή για το τι ήταν το ΠΑΣΟΚ. Η ερμηνευτική προσέγγισή μας υπακούει στη μεθοδολογία της κριτικής θεωρίας και κατ’ αυτόν τον τρόπο θα εξετάσουμε το «φαινόμενο ΠΑΣΟΚ» στη δυναμική ιστορική γέννησή του και την εξίσου ιστορική πολιτική και κοινωνική λειτουργία του στο πολιτικό σύστημα. Η ανάλυσή μας χωρίζεται σε τρία κεφάλαια: στο πρώτο θα εξετάσουμε το ΠΑΣΟΚ ως ιδέα (ως σύλληψη), στο δεύτερο το ΠΑΣΟΚ ως πολιτική μέθοδο και στο τρίτο κεφάλαιο το κεντρικό θέμα μας θα είναι η διαμεσολάβηση θεωρίας και πράξης ως πραγματολογική προϋπόθεση για το τεράστιο πολιτικό έργο, το οποίο το ΠΑΣΟΚ μας κληροδότησε τις τελευταίες πέντε δεκαετίες.

Με τη διακήρυξη της 3ης Σεπτεμβρίου του έτους 1974 δεν ιδρύεται ακόμη ένα κοινοβουλευτικό κόμμα δίπλα στα υφιστάμενα ή τα νέα πολιτικά κόμματα. Η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ υπερβαίνει τις συνθήκες τού υπό αναμόρφωση μεταδικτατορικού πολιτικού συστήματος. Η πολιτική στιγμή γένεσης του ΠΑΣΟΚ επισυμβαίνει σε ρευστό δημοκρατικό και κοινοβουλευτικό πλαίσιο. Ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ, Ανδρέας Παπανδρέου (έχει αναγνωριστεί πια ως κορυφαία πολιτική προσωπικότητα του εικοστού αιώνα), δεν ενδιαφέρεται να ιδρύσει, στο πλαίσιο της τυπικής πολιτικής λογικής, ακόμη ένα κόμμα. Από την πρώτη στιγμή αντιλαμβάνεται ότι η «πολιτική σκηνή» (ο όρος ανήκε στον Ν. Πουλαντζά) του τόπου μας έχει ανάγκη από ριζικές τομές σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής κοινωνίας. Ο ηγέτης λοιπόν Ανδρέας Παπανδρέου και όλοι οι συνιδρυτές του ΠΑΣΟΚ που τον συνεπικουρούν κάνουν το αποφασιστικό βήμα που χρειάζεται ο τόπος μας. Σχεδιάζουν το ΠΑΣΟΚ ως πολιτική οντότητα η οποία υπερβαίνει την τυπική πολιτική λογική των κομμάτων. Και επιδιώκουν να εκφράσουν μέσω αυτού του πολιτικού εγχειρήματός τους την ελληνική ψυχή, να ανακατασκευάσουν τη συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας. Στην «πολιτική σκηνή» το ΠΑΣΟΚ κάνει την εμφάνισή του ως οντότητα της οποίας τα «άυλα περιεχόμενα» αποκτούν προτεραιότητα έναντι της κοινωνικο-οικονομικής ύλης. Ορθότερο θα ήταν να πούμε ότι ο πολιτικο-πρακτικός σχεδιασμός της οικονομικής ύλης θεμελιώνεται στην υπεράσπιση εκ μέρους του ΠΑΣΟΚ της «άυλης» πραγματικότητας: οι ιδέες της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της πατρίδας έχουν γραφτεί με «χρυσά γράμματα» στο ΠΑΣΟΚικό λεξιλόγιο.

Ας τονίσουμε ακόμη δύο σημεία στη θεματική ενότητα: το ΠΑΣΟΚ ως ιδέα. Το ένα έχει να κάνει με τη γλωσσική και κοινωνική ιδιοτυπία του όρου: σοσιαλισμός. Το κοσμοείδωλο του ΠΑΣΟΚ σχεδιάζεται για την «ελληνική περίπτωση» σε μια ιστορική στιγμή, κατά την οποία μεσουρανεί στον ευρωπαϊκό χώρο ο «δημοκρατικός καπιταλισμός», δηλαδή εκείνο το πολιτικό-οικονομικό σύστημα στο οποίο δημοκρατία και καπιταλισμός διαμεσολαβούνται κατά θετικό τρόπο. Η δυτική σοσιαλδημοκρατία για τις μεταπολεμικές δεκαετίες αποτελεί ύψιστο πολιτικό επίτευγμα. Η Ελλάδα εξέρχεται από μια δύσκολη μεταπολεμική φάση και κατά τη δεκαετία του ‘70 με πολιτική εμπροσθοφυλακή το ΠΑΣΟΚ εγείρει το αίτημα: να γίνει σύγχρονη πολιτική κοινωνία. Το άλλο σημείο της ιδεολογίας του ΠΑΣΟΚ είναι αυτό που αναφέρεται στο μεγαλεπήβολο πρόγραμμα να βρει η Ελλάδα επιτέλους τη θέση της στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας.

Στη δεύτερη θεματική ενότητα θα εξετάσουμε το ΠΑΣΟΚ ως πολιτική μεθοδολογία. Εντελώς συνοπτικά αναφέρω ότι ζητήματα όπως π.χ. η εκπόνηση και η άσκηση της πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου ή η πολιτικο-πρακτική εφαρμογή της σοσιαλιστικής κοινωνικής πολιτικής ενσαρκώνουν μια πολιτική μεθοδολογία η οποία θεμελιώνεται στα συμφέροντα του έθνους και του λαού. Οι ιδέες και οι έννοιες αυτές είναι θεμελιώδεις στο πολιτικό πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ. Από την άλλη στο επίπεδο του πολιτικού συστήματος το ΠΑΣΟΚ λειτουργεί ως κομματικός σχηματισμός πολιτικής επικοινωνίας και ενσωμάτωσης ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων και ομάδων. Ο περιώνυμος λαϊκισμός του είναι μηχανισμός πολιτικής σύγκλισης και διαδικασία κοινωνικής συνοχής. Για να κατανοήσουμε την εκδίπλωση του ΠΑΣΟΚ ως πολιτικής μεθόδου εφαρμογής της ιδεολογίας του αρκεί να αναφέρουμε ότι η πολιτική εξουσία του κατά τις κυβερνητικές θητείες του (μέχρι το έτος 1996, έτος θανάτου του ιδρυτή του) ήταν το επιστέγασμα τω ιδεολογικών αιτημάτων του για την ελεύθερη, αδέσμευτη και ανεξάρτητη Ελλάδα. Ο πολιτικός ελληνοκεντρισμός του ΠΑΣΟΚ έχει αφήσει ανεξίτηλα αποτυπώματα μέχρι σήμερα. Αυτός ο ελληνοκεντρισμός έχει υπερκεράσει τον πνευματικό ελληνοκεντρισμό με το αίτημα της μοντέρνας ελληνικότητας.

Τέλος, στην τρίτη θεματική ενότητα των αναλύσεών μας θα αναφερθώ στη διαμεσολάβηση θεωρίας και πράξης στην «περίπτωση του ΠΑΣΟΚ». Πρώτα μια μεθοδολογική παρατήρηση: κατά τις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80 αγαπημένο θέμα της κριτικής μεθοδολογίας ήταν το πώς μια θεωρητική σύλληψη μπορεί να γίνει ταυτόχρονα και υλική πράξη. Το εγελιανό απόσπασμα «ό,τι είναι πραγματικό είναι έλλογο, όπως και ό,τι είναι έλλογο είναι πραγματικό» ήταν το μεθοδολογικό μότο. Στην «περίπτωση ΠΑΣΟΚ» διαπιστώνουμε ότι οι ιδεολογικές συλλήψεις «μεταφράζονται» σε πολιτικές αποφάσεις και πράξεις και τελικά μετατρέπονται σε λαϊκό κτήμα. Δεν χρειάζεται να καταρτίσουμε πίνακα περιπτωσιολογίας τέτοιου τύπου ρυθμίσεων!

Μπορούμε να συνοψίσουμε το μέγιστο πολιτικό έργο του ΠΑΣΟΚ ως εξής: στα χρόνια του ΠΑΣΟΚ τα κοινωνικά συστήματα (όπως είναι το πολιτικό και το οικονομικό) από τη μια και ο κοινωνικός βιόκοσμος των πολιτών, του λαού από την άλλη αναπτύχθηκαν σε ένα πλαίσιο εξισορρόπησης και διαμεσολάβησης. Δεν υπερτροφοδοτήθηκε το πολιτικό σύστημα ούτε το οικονομικό έφτασε στη σημερινή ασυδοσία του. Και η καθημερινή υλική ζωή των ανθρώπων εντάχθηκε στο πλαίσιο της πολιτικής μέριμνας και αλληλεγγύης.

Κλείνοντας τη σύντομη αυτή παρέμβασή μου, με αφορμή τα 50 χρόνια ΠΑΣΟΚ, τονίζω ότι το ΠΑΣΟΚ εξέφρασε (και εξακολουθεί να εκφράζει;) τη βαθιά ανάγκη της κοινωνίας μας να συγκροτείται ως πολιτική μορφή ζωής, η οποία είναι ορθολογική, δημοκρατική και οικονομία ίσων ευκαιριών. Το ΠΑΣΟΚ δεν ιδρύθηκε ως τυπικό πολιτικό κόμμα, αλλά ξεπήδησε μέσα από την ψυχή της κοινωνίας μας. Υποστασιοποίησε τη συνείδησή της. Μόνον ως τέτοιου τύπου πολιτική μορφή ζωής μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει το ΠΑΣΟΚ. Σε διαφορετική περίπτωση θα καταντήσει γραφειοκρατικό απολίθωμα του εαυτού του. Και δεν θα είναι παράδοξη μια τέτοια εξέλιξη. Αποτυπώνει την ακμή και την παρακμή των πραγμάτων. Προς το παρόν δεν λέμε «αντίο ΠΑΣΟΚ».

* Πολιτικός φιλόσοφος