Ζαν Ζωρές: ειρηνιστής και θεωρητικός του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού

Στις 31 Ιουλίου 1914, πριν 110 χρόνια, δολοφονείται από ένα φανατικό εθνικιστή, ο Γάλλος σοσιαλιστής Ζαν Ζωρές. Ο λόγος; Επειδή, ο Ζωρές, ήταν υπερασπιστής της ειρήνης και ένθερμος πολέμιος του πολέμου, ο οποίος ξέσπασε τις αμέσως επόμενες ημέρες, ο γνωστός και ως Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Ο Ζωρές ξεκίνησε την πολιτική του διαδρομή ως δημοκρατικός πολιτευτής, το 1885, κάτι σαν κεντροαριστερός θα λέγαμε σήμερα, για να περάσει κατόπιν στο σοσιαλιστικό κίνημα. Προσχωρεί, το 1890, στο Σοσιαλιστικό Κόμμα, στο οποίο διετέλεσε για πολλά χρόνια βουλευτής του και ήταν δεινός ρήτορας. Υπήρξε από τους βασικούς συντελεστές του ενοποιημένου κόμματος, ενώ ήταν και η ιδρυτής της ιστορικής εφημερίδας Ουμανιτέ (L'Humanité). Ήταν βαθιά επηρεασμένος από τις απόψεις του Φουριέ και ειδικά του Σαιν Σιμόν και αγωνίστηκε με συνέπεια για τα δικαιώματα των εργατών και την κοινωνική δικαιοσύνη.

Θεωρητικός του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού (ή ρεφορμισμού, όπως αλλιώς τον αποκαλούμε), μέσω του οποίου θεωρούσε πως με την αύξηση της εργατικής τάξης, την ανύψωση της ταξικής της συνείδησης, την αυτονομία της, την οργάνωση της ενάντια στις δυνάμεις του χρήματος, τις κατακτήσεις μέσα από τους αγώνες της, τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, την καθολική ψηφοφορία, και την ενίσχυση της πολιτικής δημοκρατίας, θα προπαρασκευαστεί βαθμιαία ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό, με ειρηνικό και όχι με επαναστατικό τρόπο και δράση.

Ο Ζωρές επί της ουσίας αντιπαρατίθεται σε έναν ηρωικό μαρξισμό, ο οποίος περιμένει την επανάσταση όπως οι χριστιανοί περιμένουν την τελική ημέρα της κρίσης, αναβάλλοντας κάθε μεταρρυθμιστική δράση, κάθε κοινωνική κατάκτηση, κάθε εθνικοποίηση, με την προσμονή της μοιραίας επαναστατικής καταστροφής του καπιταλισμού. Έτσι, οι μάχες που δίνει ο ηρωικός μαρξισμός (κοινωνικές και εκλογικές) δεν είναι τίποτε άλλο παρά μόνο η προετοιμασία για την τελική (στο επέκεινα) και τη μόνη αποφασιστική στιγμή ήττας του καπιταλισμού από την επαναστατική δράση. Ο Ζωρές, ενώ δεν απέκλειε την δυνατότητα ύπαρξης επαναστατικών κινημάτων, εντούτοις θεωρούσε πως η αντίληψη της «αποφασιστικής στιγμής», που με βίαιο τρόπο θα καταληφθεί η εξουσία, λειτουργούσε φοβικά απέναντι ακόμη και στους ανθρώπους της εργατικής τάξης που δυσπιστούν για την αξία τη σοσιαλιστικής σκέψης. Γι’ αυτό, απέναντι σε αυτή την θέση, προέτασσε τις δημιουργικές δυνάμεις του σοσιαλισμού, οι οποίες βρίσκονται στον εργατικό πολιτισμό, στην ευρύτερη συγκρότηση και συνεργασία, στην πρωτοβουλία των ανθρώπων, στην πνευματική ελευθερία, στην κουλτούρα, στη δικαιοσύνη και στην κοινωνική δημοκρατία.

Βέβαια, ενώ αναγνώριζε ως θεμελιώδη την οικονομική ερμηνεία του Μαρξ, εντούτοις υποστήριζε ότι η κίνηση των ανθρώπων δεν εξηγείται μόνο από τις οικονομικές δυνάμεις και αιτίες, αλλά κι από ένα άλλο πλήθος πολύπλοκων παραγόντων (κοινωνικών, ιδεολογικών, πολιτιστικών, ψυχολογικών, πνευματικών, αισθητικών, φιλοσοφικών, κ.λπ.).

Η έμφαση του ήταν στη μόρφωση του λαού, η οποία με τη σειρά της θα συμβάλλει στην τελειοποίηση της δημοκρατίας. Εξάλλου, για τον Ζωρές ο σοσιαλισμός ήταν μια τελειότερη δημοκρατία. Καυτηρίαζε το κτηνώδες πρόσωπο του κεφαλαίου και γενικά την απληστία του καπιταλισμού για να αυξήσει τα κέρδη του με κάθε τρόπο. Έδινε μια ηθική διάσταση στον σοσιαλισμό, θα μπορούσαμε να πούμε χριστιανική, σε ένα μίγμα ρεαλισμού και ιδεαλισμού. Όπως κάπου διάβασα, ενσάρκωνε ένα ανθρωπιστικό σοσιαλισμό, γενναιόδωρο, εμποτισμένο από τη χριστιανική πραότητα. Δεν είναι τυχαίο πως υπήρξε υποστηρικτής της αθωότητας του Ντρέυφους.

Ο Ζωρές ήταν ένας πολύ μορφωμένος άνθρωπος, που ήθελε συνεχώς να μαθαίνει. «Όλα τον ενδιέφεραν. Όλα τον γέμιζαν με πάθος», λέει γι’ αυτόν ο Βαντεβέρλντε. Έγραψε πλήθος άρθρων και ομιλιών, που ανάμεσα σε αυτά μπορούμε να ανακαλύψουμε τον Ζωρέικο σοσιαλισμό.

Βέβαια, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος διέψευσε με τραγικό τρόπο την προσδοκία του για ειρηνική μετεξέλιξη της αστικής δημοκρατίας προς το σοσιαλισμό, ενώ και ο ίδιος δολοφονήθηκε από ένα φανατικό εθνικιστή. Επιπρόσθετα, ποιος μπορεί να αμφισβητήσει την εμπειρία ότι αν και ο κόσμος της εργασίας έδωσε πολλές φορές την πλειοψηφία σε κόμματα της Αριστεράς, εντούτοις αυτά συμβιβάστηκαν με το σύστημα, συν ότι το κεφάλαιο ανέτρεχε σε όλα τα μέσα προκειμένου να διατηρήσει την εξουσία του και να σαμποτάρει τη διακυβέρνηση ενός αριστερού κόμματος. Από την άλλη μεριά και η θέση, που προβάλλουν πολλοί μαρξιστές, της «αποφασιστικής στιγμής» ή της «στιγμιαίας δύναμης», έχει κι αυτή τα προβλήματα της, διότι μοιάζει πιο πολύ με μια μεταφυσική έννοια της επανάστασης, παρά με μια διαδικασία στρατηγικής της μετάβασης, που λαμβάνει υπόψη της μια σειρά πολλών άλλων παραγόντων.

Όπως κι αν έχει, είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί κάποιος/-α με τον Ζωρές, είχε διαβλέψει την προετοιμασία των ισχυρών καπιταλιστικών ευρωπαϊκών κρατών για πόλεμο, όπως και έγινε. Ένας πόλεμος μαζικός, φρικτός, γενικευμένος, ο οποίος επαναλήφθηκε με μεγαλύτερη ένταση κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, φέρνοντας εποχές αστάθειας και καταστροφής. Γι’ αυτό μιλούσε για πανευρωπαϊκή Γενική Απεργία, σε περίπτωση πολέμου, που ήταν και η θέση της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, η οποία δεν την υλοποίησε ποτέ, κατρακυλώντας στον σοσιαλσοβινισμό, με συνέπεια οι ευρωπαίοι προλετάριοι όχι μόνο δεν ενώθηκαν ενάντια στον πόλεμο των καπιταλιστικών συμφερόντων, αλλά έγιναν τροφή στα κανόνια, πολεμώντας ο ένας τον άλλον. Το μεγάλο πρόβλημα σήμερα είναι ότι δεν υπάρχει καμία εργατική Διεθνή, η οποία θα θέσει με συνέπεια ένα τέτοιο ζήτημα πανευρωπαϊκής απεργίας σε περίπτωση πολέμου. «Ενωθείτε και πείτε όχι στον πόλεμο», έλεγε. «Είναι στο χέρι σας να πείτε όχι. Χωρίς τους προλετάριους δεν θα υπάρχει στρατός. Και χωρίς στρατιώτες δεν γίνεται πόλεμος».

Οι παρακαταθήκες τους Ζωρές για ειρήνη, ενάντια στην κούρσα των εξοπλισμών, για διεθνή συνεργασία και αλληλεγγύη μεταξύ των εργαζομένων διαφόρων εθνών, παραμένουν επίκαιρες και συνεχίζουν να μας εμπνέουν για τη δημιουργία κινημάτων ειρήνης και κοινωνικής δικαιοσύνης παγκοσμίως που θα εξαλείψουν την αδικία και την ανισότητα, ώστε να δημιουργηθεί στο τέλος η ανθρωπότητα, όπως έλεγε.

* Ερευνητής και διδάκτορας εργασιακών σχέσεων