Το υπεράκτιο μυστήριο

Το έγκλημα χρησιμοποιεί φορολογικούς παραδείσους. Κάθε σημαντικός χρηματοπιστωτικός οργανισμός του ιδιωτικού τομέα αποκομίζει τεράστια κέρδη από την εμπλοκή του στο υπεράκτιο σύστημα. Οι πλούσιοι –ακόμα και οι λιγότερο πλούσιοι– αξιοποιούν τις offshore για να ξεφύγουν από κανόνες που δεν τους αρέσουν και να πετύχουν το ακαταδίωκτο. Πολιτικοί καταφεύγουν σε «φορολογικά καταφύγια» για να κρύψουν δωροδοκίες και να παρακάμψουν τους νόμους περί διαφάνειας. Οι δικτάτορες και η παρέα τους χρησιμοποιούν αυτά τα «καταφύγια» για να κρύψουν τον θησαυρό τους που προέρχεται από λεηλασίες.

Ολες οι έρευνες συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι οι φορολογικοί παράδεισοι δεν είναι ένα εξωτικό παράπλευρο φαινόμενο στην παγκόσμια οικονομία· βρίσκονται κοντά στην καρδιά της. Απόδειξη, η στάση της Ε.Ε. στο θέμα των πολιτικών δίκαιης εταιρικής φορολόγησης. Εχουν περάσει χρόνια από τότε που άνοιξε ο διάλογος, αλλά τα βήματα που έχουν γίνει από τότε είναι ελάχιστα. Και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά από τη στιγμή που αρκετά κράτη-μέλη εισπράττουν φορολογικά έσοδα υποσχόμενα ανταγωνιστικά χαμηλή εταιρική φορολογία σε βάρος των άλλων κρατών στην Ευρώπη, όπου οι φορολογικοί συντελεστές για τις επιχειρήσεις είναι υψηλότεροι.

Στην πραγματικότητα οι «παράδεισοι», όπως γράφει η Oxfam σε έκθεσή της, μεταθέτουν στους απλούς πολίτες όλα τα βάρη: «Τα σχολεία και τα νοσοκομεία χάνουν χρηματοδότηση και ζωτικές δημόσιες υπηρεσίες κόβονται, ενώ την ίδια στιγμή η αύξηση των κερδών ως αποτέλεσμα χαμηλότερης φορολόγησης ωφελεί τους πλούσιους μετόχους των εταιρειών και αυξάνει περαιτέρω το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών».

Ακούγοντας τους πολιτικούς να μιλούν για δικαιοσύνη, θα περίμενε κανείς ότι θα είχαν προσπαθήσει να μετατρέψουν τους φορολογικούς παραδείσους σε «φορολογικές κολάσεις». Τι έχουμε δει μέχρι σήμερα; Ολιγωρία, παρελκυστικές πρακτικές και διάτρητα νομοθετήματα που αυτοακυρώνονται. Υπό το πρίσμα αυτό, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα επιχειρήματα που επικαλούνται οι πολιτικοί για να δικαιολογήσουν τη στάση τους. Κάποιοι επισημαίνουν ότι οι φορολογικοί παράδεισοι είναι κυρίαρχα έθνη (ή αυτόνομα εδάφη) με κάθε δικαίωμα να καθορίζουν τους δικούς τους φορολογικούς νόμους. Αυτό είναι αλήθεια. Αλλά με την ίδια λογική, οι χώρες που πλήττονται έχουν κάθε δικαίωμα να λάβουν ισχυρά αντίμετρα εναντίον τους.

Αλλοι υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα στην ιδιωτικότητα και χρειάζονται ανακούφιση από άδικους νόμους. Ομως οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν φορολογικούς παραδείσους είναι απίθανα πλούσιοι και ισχυροί και αυτό σημαίνει ότι η προστασία και η ασυλία που τους προσφέρεται μεταθέτει σε άλλους τις ευθύνες και τα βάρη της κοινωνίας, στους πιο ευάλωτους οικονομικά και κοινωνικά.

Ακόμα ένα επιχείρημα που προβάλλεται είναι ότι η πρακτική δεν είναι πάντοτε παράνομη. Η ιστορία δείχνει ότι το τι είναι νόμιμο και τι όχι κρίνεται στο δικαστήριο· επίσης αποδεικνύει ότι κάτι μπορεί να είναι νόμιμο σε μια πτυχή του και παράνομο σε μια άλλη. Για παράδειγμα, οι δικηγορικές εταιρείες που στήνουν εταιρείες-κελύφη για τους πελάτες τους μπορεί να μην παραβιάζουν οι ίδιες τους νόμους, αλλά πολλοί από τους πελάτες τους το κάνουν. Σε γενικές γραμμές, αυτό που είναι νόμιμο δεν είναι απαραιτήτως θεμιτό. Οπως είπε ο Μπαράκ Ομπάμα το 2016, απαντώντας στις αποκαλύψεις των Panama Papers, «το πρόβλημα είναι ότι πολλά από αυτά τα πράγματα είναι νόμιμα και όχι παράνομα».

Υπάρχουν και εκείνοι που οχυρώνονται πίσω από τη «διπλή φορολογία». Οσοι το επικαλούνται, όμως, παραβλέπουν ή αποσιωπούν το γεγονός ότι οι διευκολύνσεις που αποτρέπουν τη «διπλή φορολογία» είναι οι ίδιες που επιτρέπουν στα λογιστικά κόλπα να παράγουν «διπλή μη φορολογία». Το επιχείρημα, όμως, που εξοργίζει είναι αυτό που αναφέρεται στη μείωση της φορολογίας των πλουσίων και των πολυεθνικών, ώστε να μην έχουν κίνητρο να αναζητούν καταφύγιο στους φορολογικούς παραδείσους.

Αποσιωπούν αδιάντροπα ότι ενώ από τη δεκαετία του 1970 έχει ξεκινήσει η συστηματική μείωση της φορολόγησης (μειωμένοι φορολογικοί συντελεστές, φοροαπαλλαγές κ.ά.) των μεγάλων εταιρειών και των πλουσίων, οι παραγωγικές εταιρικές επενδύσεις παρέμειναν στάσιμες και η φοροαποφυγή έφτασε στα ύψη. Σήμερα οι μεγάλες εταιρείες και οι υπερπλούσιοι κάθονται σε τεράστιους σωρούς μετρητών, τα οποία διοχετεύουν σε βραχυπρόθεσμες κερδοσκοπικές επενδύσεις που τις περισσότερες φορές προκαλούν «φούσκες», κρίσεις, πολιτική αστάθεια και κοινωνικές συγκρούσεις.

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς οικονομολόγος για να καταλάβει ότι δεν έχει νόημα ο «ανταγωνισμός» με τους φορολογικούς παραδείσους. Στο κάτω-κάτω, γιατί οι εταιρείες ή οι πλούσιοι να πληρώνουν λίγο λιγότερο όταν μπορούν να πληρώσουν πολύ λιγότερο ή ακόμα και τίποτα, πηγαίνοντας σε offshore;

Και όμως, θα μπορούσαν να υπάρξουν λύσεις για να αποτρέψουν τις πολυεθνικές και τους πλούσιους να παρκάρουν τα χρήματά τους σε «παραδείσους». Για παράδειγμα, η φορολόγηση των συσσωρευμένων υπεράκτιων κερδών. Μία ακόμα πιο προωθημένη λύση ονομάζεται «καταμερισμός στοιχείων» και θα μπορούσε να διαιρέσει το συνολικό παγκόσμιο εισόδημα των πολυεθνικών μεταξύ μεμονωμένων χωρών με βάση τις πωλήσεις, τα περιουσιακά στοιχεία και τις μισθοδοσίες της εταιρείας σε κάθε χώρα όπου δραστηριοποιείται.

Μια άλλη τακτική θα ήταν να απαιτηθεί από όλες τις χώρες και τις επικράτειες να καθιερώσουν τυποποιημένα κεντρικά μητρώα που θα καταγράφουν ποιος είναι ιδιοκτήτης των διαφόρων περιουσιακών στοιχείων που κατέχουν –και, ιδανικά, να δημοσιεύονται αυτές οι πληροφορίες. Για την αντιμετώπιση των φορολογικών παραδείσων σημαντικά είναι ο έλεγχος, η θέσπιση ρυθμιστικών κανόνων και αυστηρών ποινών στις εταιρείες (τράπεζες, δικηγορικές και λογιστικές εταιρείες κ.ά.) που προσφέρουν τέτοιου είδους υπηρεσίες.

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο έλεγχος των φορολογικών παραδείσων είναι σαν να πιέζεις ένα μπαλόνι: το σχήμα του αλλάζει, αλλά ο όγκος του παραμένει ο ίδιος. Μήπως όμως είναι σαν το σφουγγάρι που όταν το σφίγγεις μειώνεται ο όγκος του;

Δημοσιογράφος, συγγραφέας