Με αφορμή την προεκλογική εκστρατεία και την κάλυψή της από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης σκέφτομαι τη ρήση του Φουκό ότι «το κεφάλι του βασιλιά δεν έχει πέσει ακόμα». Ο Γάλλος φιλόσοφος εννοούσε ότι η κατανόηση της εξουσίας γίνεται με όρους προσωποκεντρικούς και από τα πάνω. Αναγνωρίζουμε την εξουσία μονάχα στο «πρόσωπο του βασιλιά» και χάνουμε ένα πλέγμα σχέσεων εξουσίας που διαχέονται στο κοινωνικό σύνολο.
Παρά τα σημαντικά βήματα πολιτειακής ωρίμανσης και το κρίσιμο δημοψήφισμα του 1974 υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας, η πρόσληψη της πολιτικής παραμένει δυστυχώς βαθιά αρχηγό-κεντρική. Κόμματα αριστερά και δεξιά επιλέγουν τους πρωταθλητές τους και φιλοτεχνούν τις περσόνες των πεφωτισμένων ηγετών που μόνοι τους συγκρούονται με το κατεστημένο, φέρνουν την αλλαγή, δημιουργούν ανάπτυξη, πολεμούν τη διαφθορά και άλλα ηχηρά παρόμοια.
Είναι έτσι στην πραγματικότητα; Ετσι συνέβαινε πάντα στις δημοκρατίες; Ετσι θα έπρεπε να είναι η πολιτική;
Για το πρώτο ερώτημα η απάντηση είναι προφανώς και όχι. Οι ηγέτες έχουν τις ατέλειές τους και φυσικά οι ίδιοι περιορίζονται από θεσμούς, συλλογικά και ιδιωτικά συμφέροντα, διεθνείς τάσεις και την ίδια την τύχη που δημιουργεί και καταστρέφει. Η αφαίρεση της πολυπλοκότητας της πολιτικής και του κυβερνάν στην ικανότητα ορισμένων προσώπων διαστρεβλώνει την κατανόησή μας για το τι πάει λάθος και τι σωστά, καθώς παραβλέπουμε διαδικασίες, ιδέες και δίκτυα συμφερόντων τα οποία συναπαρτίζουν και συνδιαμορφώνουν το πολιτικό φαινόμενο.
Για το δεύτερο όντως οι ηγέτες είχαν σημαντικό ρόλο στην Ιστορία και συγκεκριμένα σε περιόδους κρίσης. Στην αντιμετώπιση μιας έκτακτης κατάστασης (π.χ. πόλεμοι, πανδημίες, οικονομικές κρίσεις) ο χρόνος συμπιέζεται και η ομαλή ροή της πολιτικής λειτουργίας διαταράσσεται με αποτέλεσμα να συγκεντρώνεται η εξουσία προς τα πάνω και να λαμβάνονται αποφάσεις χωρίς τον απαραίτητο χρόνο διαβούλευσης. Τότε ναι, οι ηγέτες διαμορφώνουν την Ιστορία ή καταδικάζονται από αυτή.
Οσον αφορά το τρίτο ερώτημα και παρά την πληθώρα κρίσεων που αντιμετωπίζουμε, στις μέρες μας δεν μπορεί να ψηφίζεις (μονάχα) έναν ικανό διαχειριστή κρίσεων ή έναν αρχηγό, αλλά κάτι πολύ περισσότερο: ένα πρόγραμμα προτάσεων και προτεραιοτήτων. Οσο περισσότερο επικεντρωνόμαστε στο ποιος είναι πιο τίμιος, πιο όμορφος, πιο καλός, αναλωνόμαστε σε αυτόν που θα μας κυβερνήσει αντί να αξιολογήσουμε τους τρόπους με τους οποίους θα μας κυβερνήσει.
Γιατί όμως τόση προσωπολατρία και αρχηγισμός; Μεταξύ άλλων ξεχωρίζω τέσσερις λόγους:
Στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, δυστυχώς, ο πρωθυπουργός συγκεντρώνει υπερβολική εξουσία στο πρόσωπό του. Η εμμονή λοιπόν με τη φιγούρα του υποψήφιου αρχηγού είναι εν μέρει δικαιολογημένη, καθώς εκείνος ελέγχει την κοινοβουλευτική ομάδα, το κόμμα και την κυβέρνηση.
Ταυτόχρονα ζούμε σε εποχές που κυριαρχούν οι εικόνες, τα συναισθήματα και οι εντυπώσεις. Οι υποψήφιοι πρωθυπουργοί ως υπερ-προβεβλημένες φιγούρες μπορούν να συμπυκνώνουν πολλά και διαφορετικά στο πρόσωπό τους και να απευθύνονται σε μεγάλα και ετερογενή ακροατήρια. Πρόκειται για μια εύκολη και βολική πολιτικοποίηση με ατάκες, συμβολισμούς και πολλή επικοινωνία με αποτέλεσμα ο πολιτικός ανταγωνισμός να θυμίζει τηλεπαιχνίδι.
Ο τρίτος λόγος σχετίζεται με την εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Οταν μια κοινωνία δεν εμπιστεύεται τους θεσμούς του κράτους, τότε οι «μεγάλοι πολιτικοί» που υπόσχονται ότι θα τους αντικαταστήσουν ή θα τους παρακάμψουν έρχονται στο προσκήνιο και αποκτούν λαϊκό έρεισμα.
Τέταρτον, ο ρομαντισμός, πέρα από καλλιτεχνικό κίνημα, έχει ποτίσει την πολιτική σκέψη και ιστοριογραφία. Μας συναρπάζουν ακόμα οι ιστορίες αδέσμευτων, ασυμβίβαστων ηρώων που συγκρούονται με το σύστημα στο όνομα ενός οράματος. Μπορεί να μην τα καταφέρνουν, αλλά συγκινούν και κινητοποιούν τα πλήθη. Πρόκειται για έναν μεσσιανισμό που συμπυκνώνεται στα κλισέ «δεν υπάρχουν ηγέτες όπως κάποτε» ή «χρειαζόμαστε έναν αληθινό ηγέτη» κ.λπ.
Περιμένουμε τη λύση ως διά μαγείας να προκύψει από το χάρισμα ενός ανθρώπου που θα αλλάξει τις ζωές μας προς το καλύτερο. Δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα. Αντιμετωπίζουμε προκλήσεις που απαιτούν συλλογική ευφυΐα, κινητοποίηση πολλών φορέων και, το σημαντικότερο όλων, πίεση από αδέσμευτα κοινωνικά κινήματα που θα αλλάξουν τη δημόσια ατζέντα.
Ο συνδυασμός των τεσσάρων μάς εγκλωβίζει σε μια στείρα πολιτική αντιπαράθεση. Πρόκειται για μια απλουστευτική πρόσληψη της πολιτικής πραγματικότητας, καθώς χάνουμε ένα δάσος από συμφέροντα, ιδέες, προτάσεις όσο θαυμάζουμε ή μισούμε το δέντρο του βασιλιά. Σταδιακά πρέπει να αποδομήσουμε τους ηγέτες μας, αλλιώς πάντα θα απογοητευόμαστε και πάντα θα παρασυρόμαστε από αυτούς, είναι φύσει ατελείς και δομικά ανήμποροι όπως και εμείς άλλωστε. Η πολιτική είναι και πρέπει να είναι άσκηση συλλογική, συντροφική και πολυδιάστατη. Τα προβλήματά μας είναι πολύ μεγαλύτερα και πολύ πιο περίπλοκα για να τα λύσει ένας, όσο καλός και αν είναι.
*Υπ. διδάκτορας Πολιτικής Οικονομίας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας