Το κόστος της ανάπτυξης

Ή οι καλοί θεσμοί υπάρχουν λόγω της προηγούμενης ανάπτυξης μιας ακμάζουσας οικονομίας; Δεν είπαν δηλαδή τι είναι διατεθειμένα να προσφέρουν για χάρη της «ανάπτυξης».

Πολλοί επιστήμονες έχουν ασχοληθεί με τη συσχέτιση της ποιότητας της διακυβέρνησης με την οικονομική ανάπτυξη. Ενας από αυτούς, ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς (πρώην επικεφαλής ερευνητής οικονομολόγος στην Παγκόσμια Τράπεζα), απέδειξε ότι υπάρχει μια ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της ανισότητας (σ.σ. συνδέεται με θεσμικό πλαίσιο) και της ισχυρής και βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης. Σημειώνεται ότι ο Μιλάνοβιτς στο «Μια σύντομη ιστορία της παγκόσμιας ανισότητας: Οι δύο τελευταίοι αιώνες» χρησιμοποίησε κοινωνικούς πίνακες από δεκατρείς χώρες του 18ου και 19ου αιώνα για να εκτιμήσει την παγκόσμια ανισότητα για τις αρχές του 19ου αιώνα και στη συνέχεια αξιοποίησε τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία για να καταγράψει την εξέλιξή της μέχρι σήμερα.

Ο Josiah Ober, καθηγητής Πολιτικών Επιστημών και Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Stanford και συγγραφέας του βιβλίου «The Rise and Fall of Classical Greece» που αξιοποίησε τη μεθοδολογία του Μιλάνοβιτς και επιστημονικά δεδομένα από την αρχαία Ελλάδα, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «οι καλοί θεσμοί προωθούν την οικονομική ανάπτυξη».

Σύμφωνα με τον Ober, την εποχή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη υπήρχαν πάνω από χίλιες περισσότερο ή λιγότερο ανεξάρτητες ελληνικές πόλεις, οι οποίες διέφεραν μεταξύ τους τόσο σε μέγεθος όσο και σε δύναμη. Στην πραγματικότητα είχε διαμορφωθεί ένα τοπίο, στο οποίο τα μεγαλύτερα κράτη προσπαθούσαν να κυριαρχήσουν και τα μικρότερα κράτη οργανώνονταν σε ομοσπονδιακές ομάδες.

Οι πόλεις-κράτη ανταγωνίζονταν σκληρά μεταξύ τους και πολλές φορές η αντιπαλότητα κατέληγε σε αιματηρούς πολέμους. Αλλά εν μέσω της σύγκρουσης ήρθαν νέες μορφές κοινωνικής συνεργασίας και μια παρατεταμένη περίοδος ταχείας οικονομικής ανάπτυξης.

Ανάμεσα στα αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά της αρχαίας οικονομίας της δημοκρατικής Αθήνας ήταν το σχετικά χαμηλό επίπεδο της εισοδηματικής ανισότητας. Η Αθήνα ήταν τόπος κατοικίας πολλών ξένων «εργαζόμενων επισκεπτών» και οι Αθηναίοι απασχολούσαν μεγάλο αριθμό σκλάβων. Αλλά ακόμα και αν συνυπολογιστούν οι δούλοι και οι ξένοι εργαζόμενοι, η κατανομή του αθηναϊκού εισοδήματος ήταν πολύ λιγότερο άνιση σε σχέση με τις περισσότερες αρχαίες κοινωνίες.

Οι αθηναϊκοί μισθοί για τους μη ειδικευμένους εργάτες ήταν υψηλοί -συγκρινόμενοι με τους μισθούς που καταβάλλονταν στην πιο προηγμένη οικονομία της πρώιμης σύγχρονης Ευρώπης, την Ολλανδία, κατά τη διάρκεια της Χρυσής Εποχής της τον 17ο αιώνα. Αποτέλεσμα ήταν ο αθηναϊκός δείκτης ανισότητας (εκτιμά το μέγιστο εφικτό επίπεδο ανισότητας για μια συγκεκριμένη κοινωνία) να είναι μικρότερος από εκείνον οποιασδήποτε άλλης αρχαίας οικονομίας, για την οποία υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία.

Ο καθηγητής του Stanford υποστηρίζει ότι η εντυπωσιακή ανάπτυξη της αρχαίας ελληνικής οικονομίας οφειλόταν κυρίως στους καλούς θεσμούς. Οι ελληνικές πόλεις-κράτη είχαν κυβερνηθεί από μια σειρά καθεστώτων αλλά από τον 4ο αιώνα π.Χ. η τυπική ελληνική πόλη-κράτος ήταν, σύμφωνα με τα παγκόσμια ιστορικά δεδομένα, πολύ δημοκρατική.

Στην Αθήνα και σε εκατοντάδες άλλες ελληνικές πόλεις-κράτη, οι περισσότεροι γηγενείς ενήλικες αρσενικοί ήταν συμμετοχικοί πολίτες, οι οποίοι καθόριζαν τις πολιτικές σε συμβούλια πολιτών και σε συνελεύσεις, έκριναν νομικές υποθέσεις ως ένορκοι σε λαϊκά δικαστήρια και εκλέγονταν ή επιλέγονταν με κλήρο ως δημόσιοι αξιωματούχοι.

Στην Αθήνα, μάλιστα, η νομοθετική εξουσία του λαού μετριαζόταν από δημοκρατικά θεσπισμένους κώδικες θεμελιωδών νόμων. Μέχρι τη στιγμή που ο Πλάτων έγραφε τη «Δημοκρατία», κάθε καθημερινή απόφαση πολιτικής που λαμβανόταν από την αθηναϊκή Βουλή και τη Συνέλευση, ήταν υποχρεωμένη να συμμορφώνεται σε ένα σώμα γραπτού συνταγματικού Δικαίου.

Πολιτικοί οι οποίοι προσπάθησαν να εισαγάγουν μέτρα που αντετίθεντο σε αυτόν τον «συνταγματικό κώδικα», κινδύνευαν να χάσουν το δικαίωμα να προτείνουν νομοθεσία. Οι νόμοι προστάτευαν αποτελεσματικά τα ακίνητα, την αξιοπρέπεια και τα σώματα των πολιτών και ώς ένα βαθμό των μη πολιτών επίσης, ενάντια στην εκμετάλλευση από υπερ-φιλόδοξους άρχοντες ή ισχυρά άτομα. Τελικά, η δημοκρατία και ο νόμος υιοθετήθηκαν από τις περισσότερες ελληνικές πόλεις-κράτη με αποτέλεσμα η οικονομία των ελληνικών κρατών να καταγράφει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης.

Κάποιοι θα αναρωτηθείτε: Τι σχέση μπορεί να έχουν οι εκλογές με τις απόψεις δύο διαπρεπών ακαδημαϊκών και την αρχαία Ελλάδα; Αν κάποιος προσπεράσει τις προεκλογικές κραυγές και τα συνθήματα, τότε θα ανακαλύψει δύο εκ διαμέτρου αντίθετες φιλοσοφίες: Η μία αντιμετωπίζει την οικονομία ως «αυτοσκοπό» και η άλλη θεωρεί ότι είναι το «μέσο» προκειμένου να υπάρξει μια υγιής κοινωνία.

Για την πρώτη, η «οικονομική ανάπτυξη» δικαιολογεί την απορρύθμιση της αγοράς, την κατάργηση κάθε κοινωνικής προστασίας, ακόμα και την «προσαρμογή» της δημοκρατίας στις ανάγκες αυτών που -κατά την εκτίμηση των «πιστών» της- μπορούν να την προσφέρουν, δηλαδή των «επενδυτών».

Για τη δεύτερη, η λειτουργία των θεσμών, δηλαδή η δημοκρατία και το κράτος δικαίου, είναι άμεσα συνδεμένη με την οικονομική ανάπτυξη, τα οφέλη της οποίας θα πρέπει να επιμερίζονται δίκαια σε όλους τους πολίτες.

Παρά το γεγονός ότι αυτές οι δύο προσεγγίσεις συνθέτουν τον πυρήνα της επιλογής σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις (σ.σ. όχι μόνο αυτές που έρχονται αλλά και αυτές που προηγήθηκαν και εκείνες που θα ακολουθήσουν), τα κόμματα εξακολουθούν να τις προσπερνούν.

Προφανώς το κάνουν είτε για να αποφύγουν να αναφερθούν στις «θυσίες» που είναι διατεθειμένα να κάνουν για χάρη της «ανάπτυξης» είτε διότι θεωρούν ότι στην ψηφιακή εποχή αυτό που μετρά είναι η «εικόνα» και η «εντύπωση». Ετσι θα πάμε -και- σε αυτές τις κάλπες χωρίς κανείς να έχει ξεκαθαρίσει τι είναι διατεθειμένος να προσφέρει στον βωμό της ανάπτυξης.

Δημοσιογράφος, συγγραφέας