Η τοπικότητα ως κοινωνική οικονομική ανάγκη

«Η κοινότητα ορίζεται από δύο χαρακτηριστικά:

Πρώτον, μια σύνθετη δέσμευση σχέσης σε μια ομάδα ατόμων, σχέσεις που συχνά τέμνονται και ενισχύονται μεταξύ τους (παρά μια σχέση με ένα άτομο ή αλυσιδωτές σχέσεις) 

Δεύτερον, κάποιο βαθμό δέσμευσης σε ένα σύνολο κοινών αξιών,νόρμες και έννοιες, και μια κοινή ιστορία ή ταυτότητα-εν ολίγοις, ένας κοινός πολιτισμός»

Amitai Entzioni, κοινωνιολόγος

Ιστορικά, η έννοια της κοινότητας, που προκύπτει από ανθρωπολογικές μελέτες πρωτόγονων κοινωνιών, αλλά και μελέτες αγροτικών κοινοτήτων κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα και των σύγχρονων ουτοπικών κοινοτήτων, συνεπάγεται σχετική οικονομική ισότητα, άμεσες (χωρίς παράγοντες) και πολυμερείς σχέσεις μεταξύ των κρατών, και τέλος αξίες επικράτησης αμοιβαιότητας, αλληλεγγύης και συνεργασίας.

Είναι επίσης σαφές ότι η ακμή των Ελλήνων ήταν εκείνες που εμπνεύστηκαν από το κοινοτικό πνεύμα και το ήθος, από την εποχή της αρχαίας πόλης-κράτους έως τις κοινότητες κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 

Αλλά το παράδοξο είναι ότι ο ελληνικός λαός, κυρίως κοινοτικός, έχει πλέον τους πιο αδύναμους κοινοτικούς θεσμούς από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και χώρες του Τρίτου Κόσμου επίσης.

Μια από τις αιτίες κυρίως μεταπολεμικά είναι η στρεβλή ανάπτυξη του καπιταλισμού σε «πελατειακή» οικονομικά κοινωνία και η πολιτική απαγόρευση του ΚΚΕ στα πολιτικά κοινά πράγματα, μεταθέτοντας το ρόλο της Αυτοδιοίκησης σε πλήρως διαστρεβλωμένο για άσχετα με το ρόλο της στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Εύκολη δικαιολογία απόρριψης αλλά ισχυρή και η πολιτική μας αυτοδιοικητική-αυτοδιαχειριστική ιστορία στο χώρο που ζούμε με λαμπρά αντιθέτως αποτελέσματα.

Συμπερασματικά στην Ελλάδα δεν έχουμε αναπτύξει τον απρόσωπο καπιταλισμό, αλλά μια κοινωνία σε συνεχή ρευστότητα και πολλαπλότητα ρόλων. Αυτό δεν λειτουργεί ως φιλελεύθερη καπιταλιστική αγορά, αλλά σε σύγχρονες άτυπες τάξεις.

Κάτι που επιχειρήθηκε να διορθωθεί από την πρόσφατη Κυβέρνηση αποτυχημένα προφανώς και άσχετα προθέσεων ερμηνευόμενο, πάντως άκαιρα και σε συνθήκες διεθνούς οικονομίας εντελώς ρευστές, για να γίνει κάτι τέτοιο που απαιτεί οικονομική σταθερότητα. 

Είναι το «μετέωρο ιδεολογικό άλμα του κ. Μητσοτάκη στο κενό». Αυτό όμως είναι ένα άλλο θέμα.

Η επιστροφή του δημοτισμού

Ο κομμουνισμός επιστρέφει σε καλό δρόμο, αλλά δεν υπάρχει συναίνεση ως προς το νόημα, που αποδίδεται από τις πολιτικές τάσεις του υπαρκτού ή διεκδικητικού σοσιαλισμού και πολύ περισσότερο της σοσιαλδημοκρατίας.     Υπάρχουν μορφές «δημοτικοποίησης» που θεωρούν δεδομένο ολόκληρο το θεσμικό πλαίσιο και τη συνακόλουθη συγκέντρωση οικονομικής και πολιτικής εξουσίας, η οποία είναι η τελική αιτία των σημερινών θεμελιωδών προβλημάτων. Από την άλλη πλευρά, μια εναλλακτική ριζοσπαστική αντίληψη του δημοτισμού, ο Συνομοσπονδιακός Κομμουνισμός, που αυξάνεται, κινείται μια περίσσεια δόση φιλελευθερισμού και σοσιαλισμού μαζί.

Οι προτάσεις για συνομοσπονδιακό κομμουνισμό μπορούν να αποτελέσουν βασικό στοιχείο για μια νέα αντίληψη της δημοκρατίας που βασίζεται στην κοινότητα ως τη θεμελιώδη κοινωνική, πολιτική και οικονομική οντότητα, πάνω στην οποία θα μπορούσε να δημιουργήσει έναν νέο τύπο κοινωνίας, δηλαδή ένα τρίτο κοινωνικό σύστημα, πέρα από τον σοσιαλιστικό κρατισμό και νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Με αυτή την έννοια ο κοινοτισμός είναι μια «επιτακτική ανάγκη», για την προστασία του χώρου ζωής (περιβάλλον), τη ρυθμιζόμενη εργασία (υγεία), την ενίσχυση της ηθικής στην οικονομία (διαφάνεια λόγω μεγέθους & περιορισμός αυθαιρεσίας στο μικρό μέγεθος διαχείρισης και οικονομικών αποφάσεων), δηλ. το έργο για την ατομική και συλλογική αυτονομία, που σημαίνει ελευθερία. Και διευκολύνεται από την Τεχνολογία, δίκαια και ορθά κοινωνικά όμως εφαρμοζόμενη ως παραγωγικό μέσο και όχι (η Τεχνολογία) ως εναλλακτική επιλογή στο αναδιαμορφούμενο μοντέλο καπιταλισμού είτε ως εναλλακτική μορφή καταναλωτισμού στο πυρήνα του «ζήτηση-προσφορά» είτε στη διαχείριση της χρηματιστηριακής οικονομικής “φούσκας“ είτε και στην ενίσχυση του ολοκληρωτισμού ενός θεσμικά κατ΄ επίφαση “δημοκρατικού” συγκεντρωτισμού με υποταγή στην αποτελεσματικότητα, που συνήθως εξυπηρετεί τους ολίγους.

Η πραγματική αυτή εφαρμογή της αποκλείει την ετερονομία στο μυαλό των ανθρώπων, η οποία αποτελεί το θεμέλιο της προσωπικής και κοινωνικής ετερονομίας.

Αυτές οι συνθήκες που παραπάνω επισήμανα, θα μπορούσαν να είναι και προς το παρόν ευνοϊκές για την εμφάνιση της ανθρώπινης μορφής ως διακυβέρνηση του δημοτισμού. 

Γιατί το αδιέξοδο του νεοφιλελευθερισμού οδηγεί στην αναζήτηση μορφών οικογενειακής, συνεργατικής και κοινοτικής παραγωγής.

Όμως η αποδοτικότητα κόστους της διεύρυνσης της κλίμακας ανταλλαγών, με τις «οικονομίες (διεθνούς κυρίως) κλίμακας» και τη μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού στις πόλεις είναι από μόνη της αμφισβητήσιμη. Το κόστος μεταφοράς, το βάρος του κτιρίου, η κυκλοφοριακή συμφόρηση, τα εργατικά και οργανωτικά προβλήματα των τεράστιων εργοστασίων καθιστούν οικονομικά μη βιώσιμη για τη συνεχή ανάπτυξη των μονάδων και το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων.

Η υπέρβαση της Κρίσης

Η υπέρβαση της κρίσης θα επιτευχθεί με την αναβάθμιση του τοπικού, του μερικού, της ιδιαιτερότητας και του περιφερειακού, αλλά δεν αρνείται την επικοινωνία με τον έξω κόσμο, δεν αρνείται μια μορφή «καθολικότητας», αλλά αντίθετα προωθεί μια νέα καθολικότητα, δηλαδή την ανάπτυξη των παγκόσμιων σχέσεων, ιδιαίτερα στη προστασία του Περιβάλλοντος, στην εκπαίδευση, την επικοινωνία, την ενημέρωση, ενώ εδραιώνει την ισότιμη διαφοροποίηση. 

Επιπλέον, η δημοκρατία και η συμμετοχή του Πολίτη απαιτούν διαχείριση στον πλησιέστερο δυνατό τομέα για τον Πολίτη. 

Η επιστροφή του δημοτισμού είναι απλώς η αναπόφευκτη συνέπεια της κατάρρευσης του σοσιαλισμού και των οικονομικών και οικολογικών αποτυχιών του υπαρκτού καπιταλισμού.

Έτσι, μεταξύ των ριζοσπαστικών κινημάτων προς το βορρά (βλ. θεσμικά κυρίως στην Ολλανδία) καθώς και των πολλαπλών κοινοτικών κινήσεων στο νότο (θεσμικά παντού, πλην Ελλάδος), αναπτύσσεται μια νέα συνείδηση που συνδέει τη ρίζα της αποτυχίας και των δύο συστημάτων στη συγκέντρωση της εξουσίας. Γιατί η δυναμική του καπιταλισμού, που εκφράζεται με το «ανάπτυξη ή θάνατος», αλλά και η δυναμική του κρατισμού που στοχεύει στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, οδηγεί αναγκαστικά στην οικονομική συγκέντρωση και συνεπώς στην σκληρή πολιτική εξουσία.

Όταν οι διανοούμενοι Φιλελεύθεροι διαχωρίζουν τον υπάρχοντα καπιταλισμό από τον πραγματικό φιλελευθερισμό διαπράττουν την ίδια αλχημεία με τους μαρξιστές διανοούμενους, που διαχωρίζουν τον μαρξισμό από τον υπάρχοντα σοσιαλισμό. «Συμπτωματική» είναι η συγκέντρωση εξουσίας σε περίπτωση που ο σοσιαλισμός εκφράζεται πολιτικά από τη «δημοκρατία» των Σοβιετικών και ο οικονομικά συγκεντρωτικός σχεδιασμός είναι τόσο συμπτωματικός η συγκέντρωση της εξουσίας σε περίπτωση που ο φιλελευθερισμός εκφράζεται από την έμμεση πολιτική και οικονομική δημοκρατία με τη γενική αγορά του καπιταλιστικού συστήματος.

Να σημειώσω εδώ στην οικονομική της διάσταση η Πολιτική Οικολογία την «Ανάπτυξη» δεν θεωρεί ως στόχο αλλά ως διαδικαστικό εργαλείο και διαδικασία για την κοινωνική ευημερία που εξ αντικειμένου περιλαμβάνει πολύ μεγαλύτερο αριθμό Πολιτών και προπάντων τη πλειοψηφία τους, σε αντίθεση με την σήμερα προβαλλόμενη «Ανάπτυξη». Πιλοτική της επιλογή είναι η Οικονομία στη Φύση που παρά τα όποια λίγα κρούσματα εξασφαλίζει (αν την αφήσουμε ήσυχη) την αρμονία των φυσικών σχέσεων, την προβολή του συμβιβασμού και του διακανονισμού και κυρίως την ανοχή στο διαφορετικό. 

Επιπλέον, η ταύτιση (και στα δύο συστήματα) της Προόδου με την οικονομική ανάπτυξη συνεπάγεται την ανάγκη για μεγαλύτερο καταμερισμό εργασίας, εξειδίκευση και συγκριτικά πλεονεκτήματα, δηλαδή την απόκλιση από την αρχή της αυτοδυναμίας.

Ωστόσο, αυτή η απομάκρυνση έχει σημαντικές επιπτώσεις στο οικονομικό επίπεδο (ανεργία, φτώχεια, κρίσεις, στον καπιταλισμό και οικονομικός παραλογισμός στον σοσιαλισμό), στο πολιτιστικό επίπεδο (διάσπαση των δεσμών και των αξιών της κοινότητας), στο οικολογικό επίπεδο (ημε τη «οικονομία ανάπτυξης» οδηγώντας στην παρούσα παρανοϊκή οικολογική καταστροφή) και φυσικά στο ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο (δραστική μείωση της ατομικής και κοινωνικής αυτονομίας).

Οι αιτίες της συγκέντρωσης εξουσίας στην καθοδήγηση των δύο συστημάτων σχετίζονται τόσο με την πτυχή της ιδιοκτησίας του πλούτου όσο και με την πτυχή του μηχανισμού κατανομής αγαθών και υπηρεσιών. Έτσι, για τις πρώτες μορφές ιδιοκτησίας, η ιδιωτικο-καπιταλιστική, αλλά και η κρατικο-σοσιαλιστική ιδιοκτησία των παραγωγικών πόρων οδηγουν αναπόφευκτα στην επιδίωξη αυτών των μερικών συμφερόντων που ελέγχουν τη διαδικασία παραγωγής, είτε μιλάμε για μέτοχο, γραφειοκράτες, ή ακόμα και για τα εργατικά συνδικάτα. Όσον αφορά τον μηχανισμό διανομής αγαθών και υπηρεσιών, τόσο ο μηχανισμός της αγοράς όσο και ο κεντρικός σχεδιασμός οδηγούν στην καθιέρωση της «πρωτιάς» ορισμένων ατόμων εις βάρος πολλών.

Έτσι, η περίφημη ελευθερία της ατομικής επιλογής είναι ένας άλλος φιλελεύθερος μύθος.

Η επιλογή του καταναλωτή που υποτίθεται ότι διασφαλίζει τον μηχανισμό της αγοράς, στην πραγματικότητα, σημαίνει «το μοίρασμα εξαρτάται από το πορτοφόλι», εφόσον οι ανάγκες που καλύπτονται με αυτόν τον μηχανισμό είναι μόνο εκείνες που μπορούν να υποστηριχθούν με αγοραστική δύναμη. Έτσι, όσο πιο άνιση είναι η κατανομή του εισοδήματος τόσο μεγαλύτερη είναι η απόκλιση μεταξύ της πιθανής κάλυψης βασικών (τουλάχιστον) αναγκών ολόκληρου του πληθυσμού και πραγματικής κάλυψης των πραγματικών ή φανταστικών αναγκών μόνο μερικών από τον πληθυσμό που επιτυγχάνουν στο μηχανισμό της αγοράς, συνήθως με άνισες δυνατότητες οικονομικών ευκαιριών και που δεν εξαρτώνται από την ευφυία και την ικανότητα του αποτυχόντος.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όταν αυτοί οι φιλελεύθεροι οικονομολόγοι καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτός ο μηχανισμός διασφαλίζει τη βέλτιστη διανομή αγαθών και υπηρεσιών, κάνουν την βολική υπόθεση νωρίτερα «δεδομένης της κατανομής εισοδήματος». Επίσης, ο μηχανισμός της αγοράς δεν εγγυάται την επιλογή του παραγωγού μετά την πρόσβαση στον πλούτο πηγών, συμπεριλαμβανομένης της τεχνολογίας, που σήμερα είναι επίσης ζήτημα αγοραστικής δύναμης.

Άρα δεν είναι μόνο η έκδοση του μηχανισμού της φιλελεύθερης αγοράς που δεν συμβιβάζεται με την οικονομική δημοκρατία.

Το ίδιο ασυμβίβαστο είναι η ασυνεπής και σοσιαλδημοκρατική εκδοχή της οποίας προτείνεται σήμερα με τη μορφή «κοινωνικής αγοράς», ως κρατικός φιλανθρωπισμός. Είναι ασυνεπές, γιατί στο πλαίσιο του ενισχύεται ο ρόλος του κράτους, το οποίο ελέγχει η ελίτ και όχι ολόκληρη η κοινότητα.

Είναι ουτοπικό γιατί, με τον σημερινό βαθμό διεθνοποίησης της οικονομίας, η κεϋνσιανή πολιτική είναι αδύνατη, όχι μόνο σε εθνικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο χωρών.

Τέλος, ο κεντρικός σχεδιασμός είναι επίσης ασυμβίβαστος με την οικονομική δημοκρατία και ο παραλογισμός του συνδέεται άμεσα με αυτό το γεγονός. Αν και αυτός ο μηχανισμός έχει επιτύχει μια πιο ίση κατανομή του εισοδήματος, οδήγησε επίσης σε μεγαλύτερη συγκέντρωση του ελέγχου της οικονομικής διαδικασίας.

Η αυτονομία του κοινωνικού ατόμου μπορεί να επιτευχθεί μόνο στο πλαίσιο της δημοκρατίας, δηλαδή μιας δομής και διαδικασίας στην οποία, μέσω της άμεσης συμμετοχής των πολιτών στη λήψη αποφάσεων και την εφαρμογή, εξασφαλίζεται ισότιμη κατανομή της πολιτικής και οικονομικής δύναμης μεταξύ των πολιτών.

Ωστόσο, η αναβίωση της δημοκρατίας είναι δυνατή μόνο σήμερα σε επίπεδο κοινότητας (του δήμου ή των υποδιαιρέσεών του). Επειδή σε επίπεδο Κοινότητας θα μπορούσαν να πληρούνται οι προϋποθέσεις που θα καθιστούσαν δυνατή μια κοινοτική μορφή οικονομικής οργάνωσης, και συγκεκριμένα: οικονομική ενδυνάμωση, κοινοτικοποίηση του πλούτου και δημοκρατική κατανομή αγαθών και υπηρεσιών μεταξύ συνομοσπονδιακών οργανωμένων κοινοτήτων. Μετά την κατάρρευση του σοσιαλιστικού οράματος,ο Ομοσπονδιακός κομμουνισμός είναι μόνο ένα ρεαλιστικό όραμα που τώρα προτείνεται όχι μόνο για να ξεπεραστεί τόσο ο καπιταλισμός όσο και η κατάσταση του σοσιαλισμού, αλλά και να αποτραπεί η αναπόφευκτη οικονομική εξαθλίωση της πλειοψηφίας του παγκόσμιου πληθυσμού και η οικολογική καταστροφή, που μας απειλεί όλους.

*Οικολόγος, νομικός Περιβάλλοντος, πρώην περιφερειακός σύμβουλος Αττικής («Αττική Οικολογική Απάντηση»)