Το πρόταγμα του Διαφωτισμού ήταν τριπλό. Κατά πρώτον η αναζήτηση της αλήθειας. Ετσι θα απαντούσε στα προβλήματα και θα συνέβαλλε σε μια κοινωνία χωρίς δεισιδαιμονίες, με γνώμονα ορθολογικές και επιστημονικές απαντήσεις. Η αναζήτηση της αλήθειας δεν είναι παράγωγο αποκλειστικά των επιστημόνων. Ολοι οι πολίτες οφείλουν να τολμήσουν να σκέφτονται, να διαμορφώσουν κριτική άποψη, γνώμη. «Sapere aude», «Τόλμα να γνωρίζεις», μας είπε ο Καντ. Τέλος, οι σκεπτόμενοι πολίτες συνδιαμορφώνουν τον δημόσιο χώρο, ανταλλάσσουν απόψεις με στόχο να υπερισχύσει η ορθότερη άποψη.
Εκτοτε κύλησε νερό στο αυλάκι. Οι κοινωνίες μας είναι ταξικές, κοινωνίες κληρονόμων, η ισχύς, οικονομική, πολιτισμική, πολιτική, βαραίνει. Για κάποιους ο δημόσιος χώρος του Διαφωτισμού δεν μπορεί να υπάρξει. Αντίθετα, πριμοδοτούνται οι απόψεις των ειδικών, των τεχνοκρατών μέχρι πρόσφατα, των αρίστων σήμερα. Οι πιο υποψιασμένοι, από τον Μ. Βέμπερ και μετά, υποστηρίζουν ότι οι ειδικοί μπορούν να μας πουν πώς γίνεται κάτι, αλλά όχι γιατί. Το γιατί είναι πολιτική επιλογή και ως τέτοια εναπόκειται στον λαό, στους πολίτες. Στις φιλελεύθερες αντιπροσωπευτικές Δημοκρατίες η απόφαση εναπόκειται στην πλειοψηφία, με σεβασμό πάντα στη μειοψηφία.
Ετσι, στις δυτικές κοινωνίες πρυτανεύει ένα διπλό σχήμα. Οι αποφάσεις παίρνονται από την πλειοψηφία, αλλά στη διαμόρφωσή τους και την τεχνική εφαρμογή τους μπορούν να έχουν λόγο και ειδικοί. Αυτό γίνεται ποικιλόμορφα, μέσω ανεξάρτητων αρχών, μέσω επί τούτου επιτροπών (σοφών, εμπειρογνωμόνων...). Αυτό ήταν και το μότο της ελληνικής κυβέρνησης. Δοκιμάστηκε και στην πανδημία, αλλά επιλεκτικά. Το σχήμα αυτό επικαλούνται οι περισσότεροι κυβερνώντες αλλά η υλοποίησή του είναι δυσχερής. Γιατί; Για λόγους ισχύος. Η επιζήτηση της κυριαρχίας οδηγεί στην κατασκευή «δικών» μας αληθειών, στην κατασκευή, με τα λόγια του Μ. Φουκό, «καθεστώτος αλήθειας».
Στο παρελθόν χρησιμοποιήθηκαν για τον στόχο αυτό όλες οι μορφές προπαγάνδας. Από το γκεμπελικό «λέγε λέγε» ώς τον ολοσχερή έλεγχο των Μέσων και την κατασκευή επιστημονικοφανών ειδήσεων. Με τον πολλαπλασιασμό των ΜΜΕ και την εμφάνιση των νέων τεχνολογιών τα πράγματα άλλαξαν. Το Μέσο απέκτησε μεγαλύτερο βάρος, ενίοτε ισοδυναμεί με το μήνυμα. Το στοιχείο αυτό μπήκε για τα καλά στα εγχειρίδια προπαγάνδας. Ετσι, η διαφωτιστική ιδέα της αναζήτησης της αλήθειας και της δράσης με οδηγό αυτήν αποδυναμώθηκε, αλλά δεν εξαλείφθηκε. Σήμερα δεν έχουμε τις βεβαιότητες του παρελθόντες, χρησιμοποιούμε τη λέξη «αλήθεια» στον πληθυντικό, ο όρος όμως λειτουργεί ως οδηγός άσκησης πολιτικής.
Τελευταία αυτό αλλάζει. Πολιτικοί, μεταξύ τους και δικοί μας κυβερνώντες, προάγουν μια νέα αντίληψη για την πολιτική. Κριτήριο δεν είναι πλέον η αναζήτηση της αλήθειας, έστω της επικρατέστερης άποψης. Αυτά προϋποθέτουν διατύπωση απόψεων, ανταλλαγή, δράση με γνώμονα την ορθότερη άποψη. Ζητούμενο, αντίθετα, είναι η δημιουργία συνεχών εντυπώσεων ώστε να φαίνεται ότι ο ομιλών έχει δίκιο, οι αντίπαλοι άδικο. Δύο είναι τα συστατικά της επίτευξης του στόχου: η διαρκής εισαγωγή των ίδιων θεμάτων, η επανάληψή τους και η μη συζήτησή τους μέσω της διαφυγής κάθε φορά σε νέο θέμα.
Η επιλογή προφανώς είναι δάνεια. Την ακολουθεί συστηματικά ο κυβερνητικός εκπρόσωπος –λέει τα ίδια πράγματα για τους ανταγωνιστές– και όλο και περισσότερα κυβερνητικά στελέχη. Την ακολούθησε στην τελευταία συζήτηση των πολιτικών αρχηγών και ο Κ. Μητσοτάκης. Ενδεικτικά, ανέφερε ότι η κυβέρνηση μείωσε την ανεργία κατά 5%. Δεν είπε αν το ποσοστό είναι ικανοποιητικό, αν θα μπορούσε να είναι υψηλότερο, αν η προηγούμενη κυβέρνηση τα πήγε καλύτερα, αν η χώρα έχει υψηλή ανεργία, αν στις άλλες χώρες της Ε.Ε. τα πράγματα είναι καλύτερα, αν οι μισθοί είναι ικανοποιητικοί. Αν κάποια ή κάποιος αναρωτηθεί τι σημαίνει 5% η απάντηση είναι «Πάμε παρακάτω».
Ετσι, κατασκευάζεται ένα συγκεκριμένο καθεστώς αλήθειας, συγκροτημένο από αποσπασματικές, επιγραμματικές φράσεις, συνθήματα, με στόχο τη δημιουργία ενός ψηφιδωτού που αποπνέει μία και μόνο αίσθηση. Ολα καλά, όλα ανθηρά. Πέρα από τη συγκρότηση χειροκροτητών, η άποψη αυτή διαφέρει σημαντικά από τη θεώρηση του Διαφωτισμού σε ένα δεύτερο καίριο σημείο. Μέσω του λόγου οι διαφωτιστές επιχειρούσαν να υπερβούν αδυναμίες και να συγκροτήσουν έναν κόσμο καλύτερο. Τώρα δεν ενδιαφέρουν ούτε η αλήθεια, ούτε η υπέρβαση αδυναμιών, ούτε ένας κόσμος καλύτερος. Στόχος είναι η δημιουργία μιας αίσθησης αλήθειας που καθιστά τους αποδέκτες παθητικούς, που δεν τους αφήνει να ονειρεύονται ένα καλύτερο αύριο.
*Πανεπιστήμιο Πατρών
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας