Φωνές για μια καλύτερη κοινωνία

Το πρώτο ερώτημα είναι το κατά πόσο υπάρχουν φωνές και, κυρίως, το αν ακούγονται. Το δεύτερο έχει να κάνει με το κατά πόσο είναι εφικτή «μια καλύτερη κοινωνία». Σε κάθε περίπτωση, στον πολύ μεγάλο χρόνο, ουδέποτε παρήχθη πιο περιεκτικό μείγμα φιλοσοφίας, δικαίου, πολιτικής και κοινωνικής σκέψης, σωτηριολογικής θεολογίας, αλλά και λογοτεχνίας, φαντασίας, τέχνης κ.λπ., που να μην έδειξε τόσους πολλούς «δρόμους για μια καλύτερη κοινωνία»· που να μην καταδίκασε πάθη και πολλά «αμαρτήματα»· που να μην ακούστηκε αλλά και που να μην ξεχάστηκε. Παρακολουθώντας, όμως, κάποιος την εξέλιξη του όλου συστήματος σκέψης «για την καλύτερη κοινωνία», διαπιστώνει, τουλάχιστον, ότι η επιβίωση εκείνου που λέγεται ανθρώπινο κινείται σ’ έναν κόσμο όπου το κάθε τι χάσκει στις αντινομίες του· που φαίνεται τελείως παράλογο και απάνθρωπο.

Για παράδειγμα, «Η καλή κοινωνία» ήταν ο τίτλος ενός βιβλίου του περασμένου αιώνα (της δεκαετίας του 1990) του Αμερικανού οικονομολόγου Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ (1908-2006). Ο υπότιτλος ήταν «Η ανθρώπινη ατζέντα». Εκεί ο Γκαλμπρέιθ παρέθετε όλα τα κοινωνικο-οικονομικά δεδομένα της εποχής του· δηλαδή, αυτά που είχαν οδηγήσει σε πικρές οικονομικές και κοινωνικο-πολιτικές καταστάσεις. Οι καταστάσεις αυτές είχαν -ας πούμε- συμπεριληφθεί, από το Χόλιγουντ, στο αφήγημα της ταινίας του 1987 «Γουόλ Στριτ» και στο σύνθημα του χρηματιστή που υποδυόταν ο Μάικλ Ντάγκλας: «η απληστία είναι καλή», σε έναν κόσμο που ρυθμίζεται από τη ζούγκλα, σ’ ένα παιχνίδι όπου πάντα επικρατούν οι πιο αδίστακτοι.

Το προσχέδιο για μια κοινωνία πιο συμπονετική για τους λιγότερο ευνοημένους και οικονομικά βιώσιμη για όλους, με ελευθερία, συνολική ευημερία, ισότητα, ευκαιρίες για μια ζωή που αξίζει κάποιος να ζει κ.λπ., παρέμεινε προσχέδιο όπως και η αισιοδοξία του Γκαλμπρέιθ. Τα ίδια, περίπου, είχε υποστηρίξει με άλλα λόγια ένας άλλος νομπελίστας, ο Αμάρτια Σεν, στο «Ταυτότητα και βία - Η ψευδαίσθηση του πεπρωμένου» (εκδ. Αλεξάνδρεια, 2012): «Η ικανότητά μας να σκεφτόμαστε καθαρά μπορεί, βέβαια, να ποικίλλει με την εκπαίδευση και το ταλέντο, αλλά μπορούμε ως ικανά όντα να θέτουμε ερωτήματα και ν’ αρχίζουμε να αμφισβητούμε αυτά που μας έχουν διδάξει όταν έχουμε την ευκαιρία να το κάνουμε».

Βλέπετε, στην πράξη οι φωνές για μια «καλύτερη κοινωνία» δεν είναι και τόσο ευπώλητες. Δεν δημιουργούν «είδηση» στα μίντια, παρά έναν ελάχιστο θόρυβο ανάμεσα σε πολλούς και περισσότερο ευπώλητους θορύβους. Ωστόσο, η ατζέντα για την καλύτερη κοινωνία έρχεται από το σημείο καμπής που, αν ξεπεραστεί, θα δημιουργήσει μηχανισμούς τελείως αντίθετους ακόμα και από αυτούς που ονειρεύεται ο πιο μέτριος πολιτευτής της πασαρέλας.

Στην ειδησεογραφία το αίτημα διατυπώνεται από τις αντίθετες φωνές της «απάνθρωπης ατζέντας» για μια ελεεινή κοινωνία: των μηχανισμών κυριαρχίας, της ωμής βίας, της εξαπάτησης, της δεσποτείας, της αρπαγής, της απληστίας, της ψευδολογίας, του αποκλεισμού κ.ά., από ένα τεχνο-διαχειριστικό σύστημα που υπόσχεται, γενικά κι αόριστα, ένα… «καλύτερο αύριο» χωρίς να αμφισβητεί τις δομές και τους μηχανισμούς που εργάζονται για τη διατήρηση της «χειρότερης κοινωνίας». Οπως καλά γνώριζε ο Καντ από τον 18ο αιώνα, όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν το όλον, αλλά το καθρεφτίζουν με μεγάλη ακρίβεια. Και δεν είναι η συνεχιζόμενη ανικανότητα του πολιτισμού να δείξει έστω λίγη ανθρωπιά, αλλά οι προσκολλήσεις σε φαινομενικότητες που ζουν από τις αντινομίες των ημερών.

Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, ιδού τι είδαμε τις τελευταίες ημέρες. Είδαμε να βγαίνει από το συρτάρι η έρευνα που έλεγε ότι οι διασωληνωμένοι εκτός ΜΕΘ είναι ευάλωτοι και, σχεδόν, καταδικασμένοι. Είδαμε κήρυκες της ηθικής να είναι βουτηγμένοι στην πιο εξοργιστική ανηθικότητα. Είδαμε την τηλεπερσόνα με τους μπράβους της να διακόπτει παράσταση που δεν την έβρισκε του γούστου της. Είδαμε επίορκους να «ελληνοποιούν» αυτούς που είχαν να πληρώσουν για ελληνοποιήσεις. Είδαμε τη σοσιαλδημοκρατία να ξαναπνίγεται στην κενολόγα συνθηματολογία της. Είδαμε το Σύνταγμα να γίνεται όχημα από τις μιλίτσιες των διακηρυγμένων εχθρών του. Είδαμε τις γυναικοκτονίες να συνεχίζονται. Είδαμε, εν μέσω πανδημίας, μειώσεις στον προϋπολογισμό για την Υγεία. Είδαμε, βέβαια, την πρωθυπουργική αναβάθμιση από Μωυσή σε Θεό. Τέλος, είδαμε ένα κοινωνικό και πολιτικό σύστημα να θέλει να αποκτήσει κάτι από το τίποτα μιας σατιρικής εκπομπής.

Αυτή η χασμωδία είναι ενδιαφέρουσα· είναι αντινομική και δύσκολα μετατρέπεται σε «καλή κοινωνία» ή σε «καλύτερη κοινωνία». Το αίτημα, όμως, είναι εδώ· βοά· δεν θέλει να συμφιλιωθεί με την κοινωνική αποσύνθεση. Το λιγότερο επικίνδυνο θα ήταν μια προσπάθεια, ή μια έρευνα, που θα είχε την ηθική ενός πλυντηρίου: που θα μας αποδείκνυε ότι ο homo economicus είναι απλώς μια πάπια της Ντίσνεϊλαντ.