Ταυτόχρονοι κόσμοι

Από τα ενδιαφέροντα της περασμένης εβδομάδας ήταν το άρθρο του Ισραηλινού ιστορικού, ακαδημαϊκού και παρεμβατικού σύγχρονου συγγραφέα Γιουβάλ Νόα Χαράρι στους Financial Times. Ο Χαράρι είναι θιασώτης της παγκοσμιοποίησης, της σύγχρονης επιστήμης και του ορθολογισμού, της τεχνολογίας… ακόμα και των μηχανισμών παρακολούθησης εάν κριθούν αναγκαίοι στον σύγχρονο φιλελευθερισμό ή και τις μετεξελίξεις της δημοκρατίας. Το άρθρο του Χαράρι είχε τον τίτλο «Lessons from a year of Covid» (Μαθήματα από μία χρονιά με Covid) –έναν τίτλο που είναι μάλλον προσφιλής στον συγγραφέα, αφού παραπέμπει κατευθείαν σε ήδη γνωστά έργα του, όπως το «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα» ή το «Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου» κ.ά. (τα βιβλία του Χαράρι κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια).

Ο Χαράρι στην προσπάθειά του να συνοψίσει την παγκόσμια εμπειρία «ενός χρόνου Covid» στη ζωή, τον θάνατο και το μέλλον όσων επιβιώσουν, αντιστρέφει την εικόνα που έχουν οι περισσότεροι για την ανικανότητα της ανθρωπότητας να αντιμετωπίσει τη σφοδρότητα της πανδημίας ή το σάρωμα των δυνάμεων της φύσης. Αντίθετα, υποστηρίζει ότι, στο μέτρο του δυνατού, τα πράγματα πήγαν αρκετά καλά. Λόγου χάρη, οι δυνατότητες της σύγχρονης επιστήμης και της τεχνολογίας, της ψηφιακής παρακολούθησης, της αυτοματοποίησης στην παραγωγή, του διαδικτύου κ.ο.κ. επέτρεψαν στην ανθρωπότητα να ζήσει καλύτερα και πιο ανώδυνα σε σύγκριση με τις εμπειρίες των προηγούμενων εποχών. Λόγου χάρη, την εποχή του Μαύρου Θανάτου, εάν οι αγρότες δεν πήγαιναν στα χωράφια τους, θα λιμοκτονούσαν. Συνεπώς, πήγαιναν για να μην πεθάνουν από την πείνα και πέθαιναν από την πανούκλα. Το 1349, η μέση γεωργική εκμετάλλευση έδινε 140-150 κιλά δημητριακών ημερησίως. Το 2014, η μέση γεωργική εκμετάλλευση δίνει περίπου 850 κιλά ημερησίως έως έναν τόνο, χωρίς να προϋποθέτει τη φυσική παρουσία εκατοντάδων χεριών.

Επίσης, το παγκόσμιο εμπόριο τα πήγε καλά. Το 2020, συνέχισε να λειτουργεί λίγο-πολύ ομαλά, επειδή αφορούσε πολύ λίγους ανθρώπους. Λόγου χάρη, ένα αυτοματοποιημένο σημερινό πλοίο μεταφοράς εμπορευματοκιβωτίων μπορεί να μεταφέρει περισσότερους τόνους απ’ όσους μπορούσε να μεταφέρει στο σύνολό του ο εμπορικός στόλος μιας ολόκληρης προνεωτερικής αυτοκρατορίας. Π.χ., το 1582, ο αγγλικός εμπορικός στόλος είχε συνολική ικανότητα μεταφοράς 68.000 τόνους και για να κινηθεί χρειαζόταν περί τους 16.000 ναυτικούς. Ενα μόνο σημερινό πλοίο μπορεί να μεταφέρει ασφαλώς περίπου 200.000 τόνους εμπορευμάτων, με πλήρωμα μόνον 22 άτομα, τα οποία θα μπορούν εύκολα να ελεγχθούν για θέματα μετάδοσης ιού. Ενώ στη μεσαιωνική Ευρώπη, οι στρατοί και οι ναυτικοί ήταν οι φορείς των μολυσματικών νόσων, σήμερα είναι οι τουρίστες που έπαιξαν ρόλο στην εξάπλωση του Covid-19. Αλλά εφόσον ο τουρισμός και τα ταξίδια δεν είναι απαραίτητα για το εμπόριο, οι τουρίστες μπορούν να μείνουν στα σπίτια τους και οι επιχειρηματίες με τα ζουμ και τους αυτοματισμούς, χωρίς ανθρώπινο χέρι, μπορούν εύκολα να διατηρούν την παγκόσμια οικονομία σε κίνηση.

Πράγματι είναι συναρπαστικό να παρακολουθεί κάποιος την αισιόδοξη σκέψη και την επιχειρηματολογία του Χαράρι. Οσο για τον 19ο αιώνα, ήταν συναρπαστικό να παρακολουθεί κάποιος τον θαυμασμό και την εμπιστοσύνη που έδειχναν ο φιλόσοφος Σεν Σιμόν και ο Ογκίστ Κοντ –ο πατέρας της κοινωνιολογίας– στη δύναμη της επιστήμης για την αισιόδοξη και αναδυόμενη βιομηχανική κοινωνία.

Ομως, αναγκαστικά ο Χαράρι αποδέχεται τους περιορισμούς που έχει το υπόδειγμα της αισιοδοξίας του και οδηγείται σε πικρές παραδοχές. Είναι καλός ο ψηφιακός κόσμος, στην επιστήμη, την παιδεία, τη δουλειά, την πανδημία, αλλά δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον φυσικό κόσμο. Είναι σημαντική η επιστήμη, αλλά δεν μπορεί να υποκαταστήσει την πολιτική. Και όσο ο ιός θα εξαπλώνεται ή και θα μεταλλάσσεται –πράγμα που θα μειώνει την αποτελεσματικότητα των εμβολίων– κανένας σε καμία χώρα δεν θα μπορεί να είναι ασφαλής. Τέλος, στο μέτρο που αναγνωρίζει ότι τα εθνικά συμφέροντα υπερισχύουν του αλτρουισμού, υποστηρίζει ότι η παγκόσμια συνεργασία δεν είναι θέμα αλτρουισμού, αλλά αναγκαία διαδικασία για τη διασφάλιση των εθνικών συμφερόντων.

Ετσι ο Χαράρι στρέφεται στους πολιτικούς που είναι υποχρεωμένοι να κάνουν επιλογές. Βέβαια, οι επιλογές έχουν προϋποθέσεις. Και ενώ στο υπόδειγμά του για τον μελλοντικό ψηφιακό κόσμο τις δέχεται ως αναγκαίες, οι συνθήκες αυτές δεν υπάρχουν στον πραγματικό φυσικό ανθρώπινο κόσμο. Για τον 21ο αιώνα, δυστυχώς, παραμένει αναλλοίωτη η εικόνα των σύγχρονων μάγων που έδωσε ο ιστορικός Μαρκ Μπλοχ στο έργο του «Οι θαυματοποιοί βασιλείς» (1924) οι οποίοι επιλέγουν να κοιμούνται όρθιοι επειδή είναι ο μόνος τρόπος που έχουν για να εκληφθούν ως ξύπνιοι από τους υπηκόους τους. Πώς, λέτε, φτάνουμε στο «έξυπνο λοκντάουν»; Με ξόρκια και φυλαχτά.