Η παγκόσμια φιλοσοφική και πολιτική κοινότητα εορτάζει κατά τη διάρκεια του έτους 2020 τα 250 χρόνια από τη γέννηση του Χέγκελ, ενός εκ των μεγαλύτερων φιλοσόφων στην ιστορία της ανθρωπότητας. Δύο είναι τα κορυφαία έργα του Χέγκελ: «Η φαινομενολογία του πνεύματος» (1806-1807) και «Η φιλοσοφία του δικαίου» (1821). Μολονότι έχουν περάσει από την εποχή που γράφτηκαν δύο αιώνες, είναι μέχρι σήμερα αξεπέραστα και όπως φαίνεται ούτε στο μέλλον θα τοποθετηθούν στα ράφια της παγκόσμιας βιβλιοθήκης.
Ο Χέγκελ, μέχρι να αναγορευτεί καθηγητής στο νεοσύστατο τότε (1810) Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, για να εξασφαλίζει τα έσοδα για την καθημερινή του επιβίωση, ήταν οικοδιδάσκαλος. Αυτό σημαίνει ότι ζούσε την εποχή του μέσα από τις συνθήκες και τις καταστάσεις των ατόμων και των κοινωνικών τάξεων της κοινωνίας του. Εζησε (1770-1831) σε μια μεταβατική εποχή για την ιστορία της ανθρωπότητας.
Ούτε είχε ακόμη παρακμάσει η φεουδαρχία, αλλά ούτε είχε αναπτύξει την κοινωνική δυναμική του ο καπιταλισμός. Στο ιστορικό αυτό μεταίχμιο ο Χέγκελ επεξεργάστηκε δύο θεωρητικο-πολιτικές καινοτομίες. Δύο ερμηνευτικά σχήματα και της εποχής του, αλλά και ολόκληρης της ιστορικής εξέλιξης της ανθρωπότητας. Ποια είναι αυτά τα δύο ερμηνευτικά σχήματα; Πρόκειται για τη διαλεκτική ως μέθοδο και για το πνεύμα ως πρώτη αρχή συγκρότησης του κόσμου.
Εξ αρχής θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο Πλάτων ήταν εκείνος ο φιλόσοφος που εισάγει τη διαλεκτική στη φιλοσοφικο-πολιτική συνθήκη, αλλά την κατανοεί ως λεκτική υπόθεση αντιτιθέμενων απόψεων και θέσεων. Η φιλοσοφική καινοτομία του Χέγκελ συνίσταται στο εξής: η διαλεκτική είναι οντολογική συνθήκη στην εξέλιξη του ατόμου, της κοινωνίας, αλλά και του ανθρώπου ως είδους γενικότερα. Οταν μιλάμε για τη διαλεκτική εξέλιξη ενός όντος, εννοούμε, κατά τον Χέγκελ, δύο πράγματα: πρώτον, ότι αυτό το ον στον ανθρώπινο κόσμο συγκροτείται μέσω δύο αντιμαχόμενων τάσεων ή δομών και δεύτερον, η επικράτηση της μιας τάσης έναντι της άλλης διαμορφώνει την ιστορική εξέλιξη τελικά, η οποία είναι νέα ιστορικο-κοινωνική συνθήκη (πρόκειται για την υπέρβαση της δεδομένης κατάστασης).
Εννοείται πως δεν υποστηρίζω ότι η διαλεκτική ως οντολογική μέθοδος ή αρχή είναι εξ ορισμού υπεριστορική ερμηνεία της ανθρώπινης εξέλιξης. Για την εποχή του Χέγκελ η επινόηση της διαλεκτικής ήταν θεωρητικο-πολιτική καινοτομία. Για μας σήμερα αυτή η θεωρητικο-πολιτική ανακάλυψη θα πρέπει να μας προβληματίσει. Ο Χέγκελ επινόησε τη διαλεκτική για να ερμηνεύσει την εποχή του και τον τότε ανθρώπινο κόσμο. Εκτοτε, και μάλιστα κατά την ιστορική φάση του εικοστού αιώνα, διαπιστώσαμε ότι όλες οι κοινωνικο-πολιτικές δυνάμεις δεν λειτούργησαν στο πλαίσιο της οντολογικής εξελικτικής διαλεκτικής, αλλά διαμόρφωσαν και εξακολουθούν να διαμορφώνουν αδιέξοδα εν γένει.
Δυο-τρία λόγια τώρα για τη δεύτερη θεωρητικο-πολιτική καινοτομία του Χέγκελ, δηλαδή για το πνεύμα (Geist). Στη «Φαινομενολογία του πνεύματος» ο Χέγκελ επισημαίνει ότι για να συγκροτηθεί κάθε ανθρώπινη μορφή ζωής και στο πολιτικο-λειτουργικό επίπεδο, αλλά και στο επίπεδο εκείνο στο οποίο οι επιμέρους κοινωνικές πρακτικές μετατρέπονται σε «συμπερίληψη» του ανθρώπινου γένους, χρειαζόμαστε μία έννοια, δηλαδή ένα ερμηνευτικό σχήμα, μέσω του οποίου ιδρύεται η ίδια η πραγματικότητα. Ο όρος πνεύμα είναι αυτός ο ίδιος ως έννοια που δημιουργεί τον κοινωνικό-ιστορικό και ανθρώπινο κόσμο.
Κλείνοντας το σύντομο αυτό επετειακό σημείωμά μου, τονίζω ότι ο Χέγκελ ως φιλόσοφος έφτιαξε την εποχή του και την κοινωνία του. Αυτή, εξάλλου, είναι η αποστολή (Beruf γερμανιστί) ενός φιλοσόφου. Και το ερώτημα της δικής μας εποχής διατυπώνεται ως εξής: Πού βρίσκονται στις μέρες μας (σήμερα) οι φιλόσοφοι ως δημιουργοί του κόσμου;
* καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας