Τι θα συμβεί όταν έρθουν τα ρομπότ;

Η Τεχνητή Νοημοσύνη και η Ψηφιοποίηση είναι μια από τις μεγα-τάσεις του καπιταλισμού. Έχουμε ψηφιοποίηση των επικοινωνιών, των logistics, της παραγωγής, της ηλεκτρονικής διασύνδεσης, αλλά και Internet-κουλτούρα, ευφυή προϊόντα και υποδομές, έξυπνες πόλεις, και κυρίως μεταβλητότητα- ελαστικότητα της εργασίας. Όλες αυτές οι τάσεις στηρίζονται άμεσα και είναι συνέπειες ή επιμέρους πτυχές της ψηφιοποίησης.

Σίγουρα, η ψηφιοποίηση έχει ήδη αλλάξει την καθημερινή ζωή μας και την επικοινωνία μας: αγοράζουμε online, κατεβάζουμε βίντεο από το διαδίκτυο, επικοινωνούμε μέσω e-mail, στέλνουμε μηνύματα κειμένου μέσω κοινωνικών δικτύων. Στη βιομηχανία συνδέονται όλο και περισσότερο μηχανήματα, προϊόντα και εργαζόμενοι μέσω της τεχνολογίας των πληροφοριών.

Αλλά ακόμα μπορούμε επίσης να αντεπεξέλθουμε χωρίς καμία ψηφιοποίηση - ιδίως στη χώρα μας - όπου εξακολουθούμε να πληρώνουμε με μετρητά ή με ταχυδρομικές επιταγές και με τη μορφή τραπεζικού εμβάσματος ή να κλείνουμε διακοπές και ταξίδια σε ανάλογο ταξιδιωτικό γραφείο. Και ο τοπικός ηλεκτρολόγος, ο αρτοποιός ή ο πλακατζής και η συντριπτική πλειοψηφία των μικρών βιοτεχνικών επιχειρήσεων - η ραχοκοκαλιά της ελληνικής οικονομίας - δεν αποτελούν μέρος της ψηφιακής οικονομίας. Παρ'όλες τις προσπάθειες της κυβέρνησης για πληρωμές με κάρτες από τους καταναλωτές - με δόλωμα το «χτίσιμο του αφορολόγητου» - δεν θα υπάρξει σύντομα η πλήρης ψηφιοποίηση των αγοραπωλησιών μας. Αλήθεια, ο φούρνος της γειτονιάς μας ή το μπακάλικο στα χωριά μας, στο εξής θα εξυπηρετεί τους λιγοστούς πελάτες του μόνο μέσω ψηφιακών καναλιών;

Ακριβώς τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, θα πρέπει να αναρωτηθούμε πόση ψηφιοποίηση είναι πραγματικά επιθυμητή, είτε πρόκειται για την προσωπική μας καθημερινότητα, είτε όσον αφορά στις κοινωνικές προκλήσεις, όπως η κλιματική αλλαγή, η προστασία των προσωπικών - συλλογικών δεδομένων ή των δημοκρατικών θεσμών. Έτσι μπαίνει επίσης το ερώτημα: Πώς μπορεί να βοηθήσει η ψηφιοποίηση στη λύση κάποιων καυτών προβλημάτων σήμερα; Η επιτάχυνσή της από την Silicon Valley δίνει την εντύπωση ότι εκεί οι τεχνοκράτες της ψηφιακής τεχνολογίας ανταγωνίζονται για τα μεγαλύτερα κέρδη που θα αποφέρει στις αντίστοιχες εταιρείες το «σώσιμο» του κόσμου¹.

Εν τω μεταξύ, η εικόνα ενός φορτηγού χωρίς καμπίνα οδηγού και φυσικά χωρίς τον ίδιο τον οδηγό, δεν είναι πια μια εικόνα από το μέλλον: στο λιμάνι του Αμβούργου, στον σταθμό φορτοεκφόρτωσης των κοντέινερς Altenwerder, υπάρχει ένα αυτόματο μηχανικό πακέτο σε εργασία για όλο το 24ωρο, με ζέστη ή κρύο, με καταιγίδα ή χιόνι. Η είσοδος σε ανθρώπους είναι απαγορευμένη σε ένα χώρο που έχει έκταση όση και 30 γήπεδα ποδοσφαίρου μαζί! Αν βρεθεί κατά λάθος ένας άνθρωπος σε αυτό τον χώρο, τότε το όλο σύστημα τίθεται εκτός λειτουργίας.

Αυτό θα είναι το μέλλον που επιφυλάσσει η ψηφιοποίηση-αυτοματοποίηση στους χώρους εργασίας; Εργασία συνεχής, χωρίς ανθρώπους, που πολλούς από μας τρομάζει; Κανείς ακόμα δεν μπορεί να πει τι μας περιμένει και πόσο γρήγορα θα έλθει αυτό. Υπάρχουν ντουζίνες από μεγάλες έρευνες πάνω σε αυτά τα ερωτήματα: αν η τεχνητή νοημοσύνη και τα «έξυπνα» προγράμματα των υπολογιστών, σε συνδυασμό με την αυτοματοποίηση και τα ρομπότ, θα καταστήσουν περιττή την ανθρώπινη εργασία. Οι αλλαγές έχουν πάρει το δρόμο τους στα πλαίσια των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και κατανάλωσης. Οι επιχειρήσεις σε όλο τον κόσμο επενδύουν μεγάλους όγκους κεφαλαίων στην Τεχνητή Νοημοσύνη - Ψηφιοποίηση - Αυτοματοποίηση - Ρομποτοποίηση(ΤΝ-Ψ-Α-Ρ), με πρωταγωνιστές κυρίως τις αυτοκινητοβιομηχανίες, αλλά όχι μόνο.

Η υπολογιστική ταχύτητα των ηλεκτρονικών υπολογιστών αυξάνεται αλματωδώς, ο άνθρωπος συνδέεται άμεσα σε παγκόσμιο επίπεδο με τη μηχανή. Η τεχνητή νοημοσύνη βελτιώνεται επίσης αλματωδώς. Οι ερευνητές του πανεπιστημίου του ΜΙΤ προφητεύουν μια «δεύτερη περίοδο των μηχανών», μέσω της ψηφιακής επανάστασης. Εκατομμύρια θέσεων εργασίας πρόκειται να καταστραφούν και να βάλουν σε «κίνδυνο» τη σημερινή συνάφεια της κοινωνίας και να απειλήσουν το υπάρχον κοινωνικό συμβόλαιο. 

Η κάθε μορφής βιομηχανία διαγράφει σήμερα μαζικά θέσεις μισθωτής εργασίας παντού, αφού η βιομηχανική παραγωγή ψηφιοποιείται, αυτοματοποιείται και διασυνδέεται διαδικτυακά πολύ γρήγορα. Όπως το Factory 56 της Μερσεντές², έτσι και οι βιομηχανίες σε όλους τους κλάδους θα «συνδεθούν κατά 360 μοίρες». Αυτό σημαίνει: το εργοστάσιο, οι μηχανές, τα στοιχεία-κομμάτια κατασκευής των προϊόντων, αλλά και οι προμηθευτές, οι προγραμματιστές και οι πελάτες θα είναι συνδεδεμένοι διαδικτυακά μεταξύ τους.

Με αυτόν τον τρόπο η αυτοματοποίηση θα κάνει ένα άλμα. Οι πελάτες από τον υπολογιστή τους στο σπίτι θα μπορούν να επιλέγουν τις προδιαγραφές για το προϊόν που θα παραγγείλουν. Σε ένα διαδικτυακά συνδεδεμένο κόσμο, ένα κλικ του ποντικιού θα βάλει σε κίνηση μια αυτοματοποιημένη διαδικασία παραγωγής: το software οργανώνει στον παραγωγό-προμηθευτή ενός προϊόντος, τις «ακτίνες του κύκλου 360ο» της διαδικασίας παραγωγής του. Παραγγέλνει π.χ. το αυτόματο φορτηγό (χωρίς οδηγό), το οποίο παραλαμβάνει από τον προμηθευτή τα απαραίτητα κομμάτια του προϊόντος και τα παραδίδει στο σύστημα παραγωγής του αυτοματοποιημένου εργοστασίου, το οποίο σύστημα φροντίζει ώστε τα στοιχεία του προϊόντος να φθάσουν με ακρίβεια στις συγκεκριμένες θέσεις της αλυσίδας παραγωγής, όπου οι από τα πριν πληροφορημένες μηχανές-ρομπότ τα τοποθετούν και τα συναρμολογούν, παράγοντας ακριβώς το επιθυμητό παραγγελμένο από τον πελάτη προϊόν. Επίσης προγραμματίζει την πληρωμή, αναλαμβάνει τα λογιστικά κ.λπ.

Σε όλη αυτή τη διαδικασία κανένας άνθρωπος-εργαζόμενος δεν είναι απαραίτητος. Ούτε καν για να παραλαμβάνει παραγγελίες. Μέχρι το 2025 είναι πολύ πιθανό ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα έχει αναλάβει και την εργασία των υπαλλήλων γραφείου στις επιχειρήσεις. Και όχι μόνο αυτό. Σε πολλές επιχειρήσεις, τον ρόλο του νομικού συμβούλου θα τον έχει αναλάβει ένα είδος «ηλεκτρονικού δικηγόρου». Από ό,τι φαίνεται, σύντομα θα έχει επικρατήσει ο «μηχανο-sapiens» σε πολλές θέσεις πνευματικής μισθωτής εργασίας. Για παράδειγμα: οι πολυεθνικές των ασφαλειών θα αντικαταστήσουν τους εξειδικευμένους ειδικούς ασφαλιστές και τους εμπειρογνώμονες-εκτιμητές των ατυχημάτων και των ζημιών με αυτόματες «έξυπνες» μηχανές³. Στα γραφεία των χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων και τραπεζών θα αποφασίζουν οι υπολογιστές για το ποιός μπορεί να πάρει ένα δάνειο. Στα νοσοκομεία θα αξιολογούν τις ακτινογραφίες ή τις εξετάσεις αίματος των ασθενών τα έξυπνα προγράμματα, ενώ στα εργαστήρια των φαρμακοβιομηχανιών και των χημικών βιομηχανιών θα γεμίζουν τους δοκιμαστικούς σωλήνες με αντιδραστήρια κ.λπ. αυτόματες εγκαταστάσεις.

Η αυτοματοποίηση και στην πνευματική εργασία προχωρά πολύ γρήγορα με την παραγωγή αυτόματων σειράς, κατάλληλων και για μικρότερες επιχειρήσεις. Ακόμα και για τα γραφεία ευρέσεως εργασίας! Ένα είναι σίγουρο: η ΤΝ-Ψ-Α-Ρ θα φέρει μαζί της μια νέα εποχή της ανεργίας για πάρα πολλά επαγγέλματα!

Αντίθετα: οι ειδικοί των προγραμμάτων software, οι εξειδικευμένοι τεχνικοί και μηχανικοί των αυτόματων και των ρομπότ θα έχουν έξτρα μεγάλη ζήτηση. Θα εργάζονται περισσότερο από πριν και χωρίς ωράριο, αλλά με όλο και μεγαλύτερες απολαβές. Όσο για τους μέχρι τώρα επαγγελματίες, των οποίων τη δουλειά θα αναλάβουν τα ρομπότ, αυτοί θα στρέφονται σε επαγγέλματα που δε θα κινδυνεύουν από την ΤΝ-Ψ-Α-Ρ, όπως είναι των παιδαγωγών, των φροντιστών ηλικιωμένων, των νταντάδων κ.λπ. σε αυτά τα επαγγέλματα οι αμοιβές είναι και τώρα χαμηλές και λόγω του ανταγωνισμού και μεγάλης μελλοντικής προσφοράς εργασίας, θα πέσουν ακόμα περισσότερο. Ένας πλήρης διπολισμός της αγοράς εργασίας, γιατί και στις επιχειρήσεις ο ανταγωνισμός θα πάρει τρομερές διαστάσεις. Μόνο ο γιγαντισμός και η «πρωτιά» - τύπου Amazon, Google, Facebook - θα μπορεί να σταθεί και στον τομέα της ΤΝ-Ψ-Α-Ρ. Ο δεύτερος θα πεθαίνει και στην ψηφιακή οικονομία. Οπότε, το χάσμα μεταξύ πλουσίων-φτωχών θα μεγαλώνει όλο και περισσότερο. Αυτό φαίνεται από σήμερα π.χ. στην Καλιφόρνια, όπου υπάρχει - βλέπε Silicon Valley - μεγάλη πυκνότητα σε δισεκατομμυριούχους, αλλά ταυτόχρονα και μεγάλες ουρές για ένα πιάτο σούπας στις κοινωνικές κουζίνες, από άστεγους⁴ που είχαν πολύ καλή επαγγελματική εξειδίκευση, αλλά όχι κατάλληλη για την οικονομία της ΤΝ-Ψ-Α-Ρ. Και αν κάποιος περάσει στους «από κάτω» μια φορά, δεν θα υπάρχει πια τρόπος να ανέλθει. «Μια φορά στον πάτο, πάντα  πάτο»!

Τα ερωτήματα  που μπαίνουν σήμερα αφορούν στο πως θα αντιδράσει η ίδια η κοινωνία στην προοπτική του μοντέλου ΤΝ - Ψ - Α – Ρ του καπιταλισμού:

• Θα εκμεταλλευθεί την ευκαιρία υπέρ της ή θα γίνει θύμα αυτού του είδους «ανάπτυξης»; 
• Θα υποφέρουν οι άνθρωποι από το καθεστώς έλλειψης θέσεων μισθωτής εργασίας και χειροτέρευσης των συνθηκών της; 
• Οι ανισότητες θα οδηγήσουν σε πολιτικές συγκρούσεις ή θα υπάρξει αποδοχή τους από τους «από κάτω», ελπίζοντας σε «φιλανθρώπινα ψίχουλα» από τις οικονομικές ελίτ, με τη μορφή ενός γενικού «κοινωνικού επιδόματος» επιβίωσης; 
• Και ποιοί θα καταναλώνουν τα προϊόντα-εμπορεύματα του μοντέλου ΤΝ-Ψ-Α-Ρ και με ποιά εισοδήματα; 
• Και τι θα γίνει με τα πλανητικά και τοπικά οικοσυστήματα, που διαθέτουν περιορισμένους πόρους σε υλικά και ενέργεια; Το μοντέλο θα χρειάζεται τεράστιους όγκους ηλεκτρικής ενέργειας - αφού τα πάντα θα είναι ηλεκτρικά⁵ και θα πρέπει να αντικατασταθεί με ηλεκτρική η βιολογική ανθρώπινη ενέργεια.

Αυτό που θα χρειασθεί να επιλέξουμε σαν κοινωνίες τα επόμενα χρόνια είναι: έναν έξυπνο οικολογικό αποαναπτυξιακό κόσμο ή μια ψηφιακή οικονομία «ανάπτυξης»;

Το ερώτημα γίνεται πραγματικά συναρπαστικό, στην περίπτωση της αλλαγής του κλίματος. Προφανώς η ψηφιοποίηση ανοίγει αμέτρητες νέες δυνατότητες για την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης. Η χρήση ψηφιακών τεχνολογιών κάνει δυνατή την εξοικονόμηση ενεργειακών πόρων, χρόνου και κόστους. Δεν είναι σαφές, ωστόσο, εάν οι θετικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις θα υπερβαίνουν τελικά καθαρά τις αρνητικές. Γιατί η αύξηση της απόδοσης μπορεί να εξοικονομήσει ενέργεια και εκπομπές διοξειδίου, ανά μεμονωμένη δραστηριότητα, αλλά στο σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων, αυτό μπορεί να προκαλέσει ανεπιθύμητη αύξηση⁶, επειδή μπορεί να τονωθεί η ζήτηση και έτσι να έχουμε ως αποτέλεσμα τη συνέχιση της αύξησης των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

Μας οδηγεί λοιπόν η ψηφιοποίηση σε έναν έξυπνο οικολογικό κόσμο, στον οποίο όλοι επωφελούνται από την τεχνολογική πρόοδο και το ίδιο το περιβάλλον διατηρείται; Ή θα μας οδηγήσει σε μια ψηφιακή οικονομία «ανάπτυξης», στην οποία μόνο οι ενταγμένοι της - γιατί οι παρείσακτοι δεν θα μπορούν, αφού δεν θα έχουν εισόδημα και ηλεκτρονικές κάρτες - θα καταναλώνουν και θα κάνουν «έξυπνες αγορές», έχοντας ήσυχη και πράσινη-περιβαλλοντική συνείδηση, ενώ στην πραγματικότητα θα οδηγούμαστε πιο γρήγορα στα όρια του πλανήτη και στην «χρεοκοπία της Α.Ε. Γης»;

Αν δεν θέλουμε και η ΤΝ-Ψ-Α-Ρ να εξελιχθεί σε μια νέα χίμαιρα, τάχα για το κοινό καλό, θα χρειασθεί να καταλήξουμε-τουλάχιστον στην Ευρώπη- σε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο που θα δημιουργήσει μια νέα συναίνεση και συνάφεια για την κοινωνία. Νέες κοινωνικές σχέσεις, σε ισορροπία με τη φύση και τα οικοσυστήματα του πλανήτη, ώστε η όποια τεχνολογία επιλεγεί, να γίνει πραγματικά ένα εργαλείο για το κοινό καλό. Η μείωση του εργάσιμου χρόνου για παράδειγμα θα είναι πλεονέκτημα μόνο με το ξεπέρασμα του καπιταλισμού και το πέρασμα σε κοινωνίες αποανάπτυξης!

Τρεις δυνατότητες ανοίγονται μπροστά μας - και αυτό αφορά όλους μας - για τα επόμενα 40-50 χρόνια:

1) Να συνεχίσουμε, όπως μέχρι τώρα με το υπόδειγμα της «ανάπτυξης» με τις υπάρχουσες «συνταγές» του νεοφιλελευθερισμού, του κεντρικού σοσιαλιστικού πλάνου που καταλήγει στον κρατικό καπιταλισμό ή της «πράσινης ανάπτυξης» με τη μετατροπή μέρους του κεφαλαίου σε «πράσινο» κερδίζοντας μια παράταση χρόνου.

2) Να καταφέρουμε να «μεταλλαχθούμε» σε ένα νέο είδος πιο ανθεκτικό στις καινούργιες δυσμενείς για τη βιολογία μας συνθήκες (πράγμα ακατόρθωτο μάλλον σε ένα τόσο μικρό χρονικό διάστημα έστω και τεχνητής εξέλιξης) ή να μεταφερθούμε σε έναν άλλο πλανήτη (πράγμα αδύνατο για το σύνολο της ανθρωπότητας, γιατί δεν υπάρχει κοντά μας ένας τέτοιος πλανήτης). 

3) Να καταφέρουμε να απαλλαγούμε από τον καπιταλισμό, πριν αυτός καταρρεύσει και μας παρασύρει μαζί του και να δημιουργήσουμε τη «νέα οικουμενικότητα», που θα στηριχθεί στην ομοσπονδιοποίηση κοινοτήτων και δήμων, σε έθνη κοινοτήτων, σε κοινότητες εθνών - σε μια πορεία δημιουργίας της παγκόσμιας «Κοινότητας των Κοινοτήτων» - στην αδιαμεσολάβητη δημοκρατία και τον νέο ανθρωπολογικό τύπο. Να καταφέρουμε να αλλάξουμε, όχι σαν βιολογικά όντα, αλλά σαν πολιτιστικά τέτοια. Να διαμορφώσουμε τον δρόμο προς έναν μετα-καπιταλιστικό κόσμο: με το πρόταγμα της Αποανάπτυξης - Τοπικοποίησης, του Κοινοτισμού και της Άμεσης Δημοκρατίας, που όμως για να πραγματοποιηθεί θα πρέπει από επιλογή μιας μειοψηφίας που είναι σήμερα, να γίνει αναγκαιότητα και για μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες.

Για να διαμορφωθεί αυτή η τρίτη εναλλακτική, θα χρειασθεί η πολιτική πρακτική να ξαναγίνει δημιουργική και να διαμορφώνει νέες συνθήκες ύπαρξης των ανθρώπων και νέους τρόπους ζωής με νέες αξίες, αντί απλά να διαχειρίζεται τις υπάρχουσες προβληματικές και αδιέξοδες κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις σε επίπεδο κράτους ή συνασπισμού κρατών, όπως η Ε.Ε.

1. Οι μεγάλες εταιρείες της Silicon Valley αποκτούν ολοένα μεγαλύτερη επιρροή στην οικονομία και την πολιτική. Οι λεγόμενες GAANF από τα αρχικά των ψηφιακών κολοσσών (Google,Amazon, Apple, Netflix, Facebook) κυριαρχούν στα χρηματιστήρια. Ελέγχοντας στην ουσία την πληροφορία και την ψηφιακή αγορά παγκοσμίως, ξέρουν τι σκεφτόμαστε ο καθένας ξεχωριστά σαν «προφίλ», ποιες είναι οι απόψεις του καθένα και τι θα ψηφίσουμε όλοι μαζί. Επιπλέον, γνωρίζουν καλά να φοροδιαφεύγουν από τα διάφορα κρατικά συστήματα φορολογίας, ελέγχοντας όλο και περισσότερες αγορές. Κατά τα άλλα, θα «σώσουν» τον κόσμο επενδύοντας στην «ανάπτυξη». 

2. Η Μερσεντές στήνει σήμερα στο Sindelfingen της Στουτγάρδης στη Γερμανία, ένα νέο εργοστάσιό της, το Factory 56, στο οποίο θα παράγει τα αυτοκίνητά της εντελώς αυτοματοποιημένα, χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, με τη χρήση ρομπότ. 

3. Δηλώνει ο ασφαλισμένος πελάτης ένα ατύχημα με το αυτοκίνητό του και χρειάζεται έναν εκτιμητή; Θα στέλνει το software της ασφάλειάς του ένα drone στο χώρο του ατυχήματος, θα ελέγξει αυτό τις συνθήκες του ατυχήματος και τις αντίστοιχες ζημιές και με τα στοιχεία του ο υπολογιστής θα υπολογίζει τις αποζημιώσεις!

4. Κάθε τέταρτος άστεγος Αμερικανός μένει στην Καλιφόρνια.

5. Οι νέες τεχνολογίες καλύπτουν ήδη σήμερα περίπου το 11% της παγκόσμιας ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας και θα μπορούσε, σύμφωνα με μελέτες, το 2030 να φτάσει στο 20% ή ακόμη και στο 50%.

6. Έχουμε το λεγόμενο «φαινόμενο αναπήδησης», που συνήθως ορίζεται ως το ποσοστό του εφαρμοζόμενου θετικού μέτρου ή της τεχνολογίας που ενισχύει την αποτελεσματικότητα, το οποίο «ροκανίζεται» από την αύξηση της ζήτησης.