Charlie Hebdo και υπεράσπιση του λαϊκού κράτους

Γράφει σε ελεύθερη απόδοση, ο επιζήσας αρχισυντάκτης του περιοδικού Gerard Biard μία εβδομάδα μετά το μακελειό (στο φύλο της 14ης Ιανουαρίου): «Ελπίζουμε η απόλυτη υπεράσπιση της κοσμικότητας (Laïcité) να είναι αυτονόητη για όλους. Για να επιλύσουμε τα προβλήματα που συνδέονται με τις σύγχρονες συγκρούσεις όπως αυτή μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστίνης ή με τα διεθνή γεωπολιτικά δρώμενα, υπάρχουν πολλά εργαλεία, όμως είναι όλα αναποτελεσματικά αν λείπει ένα, αυτό της κοσμικότητας (Laïcité). Μόνο αυτή επιτρέπει σε αυτούς που πιστεύουν και στους άλλους, να συμβιώνουν ειρηνικά». [1] 

Για να κατανοήσουμε τα γεγονότα που συνδέονται με τη δολοφονία των δημοσιογράφων του Charlie Hebdo, τις αξίες που η σατιρική αυτή εφημερίδα υπερασπίζεται και οπλίζουν με θάρρος τους Γάλλους σκιτσογράφους, οι οποίοι αντιπαραθέτουν τα ξυσμένα μολύβια τους στις απειλές και στα οπλισμένα καλάσνικοφ των φονταμενταλιστών δολοφόνων, θα πρέπει να τις δούμε υπό το πρίσμα της γαλλικής πολιτισμικής ταυτότητας και όχι της δικής μας. Για το σκοπό αυτό, πρέπει να δούμε από πότε ξεκινάει ο διαχωρισμός του κράτους από την εκκλησία, που είναι τόσο βαθιά ριζωμένος στην γαλλική κοινωνική συνείδηση, αλλά και ποια είναι η παράδοση και ο ρόλος της γελοιογραφίας που οδήγησε και συνεχίζει να οδηγεί την πέννα των Γάλλων σκιτσογράφων.

Η ιστορία του σατιρικού τύπου στη Γαλλία [2] ξεκινάει από την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης το 1789. Σύμφωνα με το άρθρο 11 της διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, απελευθερώνει τον τύπο από κάθε λογοκρισία : «Η ελεύθερη έκφραση των σκέψεων και των γνωμών είναι ένα από τα πολυτιμότερα δικαιώματα του ανθρώπου, κάθε πολίτης μπορεί λοιπόν να μιλάει, γράφει και εκτυπώνει ελεύθερα». Κατόπιν αυτού, μία πληθώρα μικρών εντύπων με κριτικό πνεύμα και κάποιες γελοιογραφίες αρχίζει να κυκλοφορεί, μεταξύ των οποίων και «Ο φίλος του Λαού» (L Ami du peuple) του Marat, δημοσιογράφου και πολιτικού που δολοφονήθηκε το 1793.

Ο Ναπολέων εγκαθιστά ένα καθεστώς λογοκρισίας. Αργότερα όμως, με την Αποκατάσταση (Restauration), η ελευθερία του τύπου αρχίζει να επανέρχεται, συμβάλλοντας μάλιστα στη πτώση του Λουδοβίκου του δέκατου, ο διάδοχος του οποίου Luis Philippe, επιτρέπει την πλήρη ελευθερία του τύπου (Σύνταγμα 1830). Από τότε αναπτύσσεται ουσιαστικά ο εικονογραφημένος τύπος (La Caricature, Le Charivari) και εμφανίζονται οι πρόγονοι των σημερινών σκιτσογράφων, όπως ο Honoré Domier, Gavarni , Traviès , Cham, αλλά και ένας ειδικός κώδικας επικοινωνίας με ένα αναγνωστικό κοινό που εθίζεται και απολαμβάνει διαχρονικά τις γελοιογραφίες. Τα έντυπα αυτά γίνονται το κυρίαρχο μέσο υπεράσπισης της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων, ενώ συμβάλλουν αποφασιστικά στο διαχωρισμό του Κράτους από την Εκκλησία. Το περιοδικό L’assiette au beurre που εκδίδεται το 1901, καταγγέλλει με τη γελοιογραφία, μεταξύ άλλων, την κατάχρηση εξουσίας από την αστυνομία και τη δικαιοσύνη, ενώ αγωνίζεται για το διαχωρισμό του Κράτους από την Εκκλησία. 

Την ίδια εποχή 1900 ο γάλλος φιλόσοφος Henri Bergson εκδίδει το δοκίμιό του για το γέλιο και τη σημασία του κωμικού (Le Rire, essai sur la signification du comique) [3]. 

Σύμφωνα με τον Bergson, το γέλιο έχει μία κοινωνική λειτουργία. Για να το καταλάβουμε πρέπει να το τοποθετήσουμε στο φυσικό του περιβάλλον, που είναι το κοινωνικό, κυρίως όμως πρέπει να καθορίσουμε τη χρήση του που είναι (και αυτή) κοινωνική. Το γέλιο λειτουργεί επανορθωτικά, επιτρέπει στους ανθρώπους να συμβιώνουν και επαναφέρει στην κοινωνική τάξη. 

Δεν είναι τυχαίο μάλιστα ότι την ίδια χρονική περίοδο θεσπίζεται το 1905 με νόμο ο διαχωρισμός της Εκκλησίας από το Κράτος (νόμος Υπουργού Παιδείας Jules Ferry), σύμφωνα με τον οποίο, η δημοκρατία δεν αναγνωρίζει, δεν μισθοδοτεί, ούτε επιδοτεί κανένα θρήσκευμα (la République ne reconnaît, ne salarie, ni ne subventionne aucun culte [4]). Σήμερα η αρχή αυτή αποτελεί θεμέλιο λίθο του Γαλλικού Κράτους, αφού σύμφωνα με το πρώτο άρθρο του Γαλλικού Συντάγματος (1946, 1958): Η Γαλλία είναι μια Δημοκρατία αδιαίρετη, κοσμική, δημοκρατική και κοινωνική. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και ο νόμος του 2004 (15 Μαρτίου) κατά τον οποίο στα δημόσια σχολεία απαγορεύεται κάθε ενδυματολογικό ή άλλο σύμβολο που εκδηλώνει την οποιαδήποτε θρησκευτική ταυτότητα. [5]

Ύστερα από αυτά μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι οι δημιουργοί του Charlie Hebdo (που διαδέχτηκε το 1970, το από το 1960 ιδρυθέν από τον Cavana, Hara-Kiri) υπερασπίζονται με καλλιτεχνική έμπνευση και πάθος τις ιδέες στη διαμόρφωση των οποίων έχει συμβάλλει διαχρονικά ο σατυρικός τύπος : την ελευθερία της έκφρασης, του κοσμικού κράτους και της δημοκρατίας [6].

Μήπως όμως οι σκιτσογράφοι ενίοτε ξεπερνούν κάποια όρια όπως κάποιοι επισημαίνουν; Με βάση τη Γαλλική νομοθεσία ο χλευασμός μιας θρησκείας και ότι άλλο εμπίπτει στην έννοια της βλασφημίας (blasphème) ήδη από το 1881 δεν απαγορεύονται. Αυτό που απαγορεύεται είναι η πρόκληση μίσους εναντίων των πιστών κάποιας θρησκείας, ή η δικαιολόγηση εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. [7] Στη βάση αυτού του νομικού καθεστώτος ο παλαιότερος διευθυντής σύνταξης του Charlie Hebdo, Philippe Val [8] , έγραφε « σε μία κοσμική χώρα, πριν να είμαστε κάποιας θρησκείας είμαστε πολίτες», και «ποιος έχει την ιδιότητα να καθορίζει τα όρια της ελεύθερης έκφρασης : Οι αιρετοί του λαού ή οι θρησκευτικές ομάδες»;

Υπάρχει όμως και η διεθνής διάσταση του θέματος, αφού πολλές χώρες σχεδόν μία στις δύο (47%) διαθέτουν νομοθεσία που ποινικοποιεί την προσβολή της θρησκείας ή την εγκατάλειψη της πίστης ή τη δυσφήμιση. Τέτοιες όμως διατάξεις χρησιμοποιούνται συνήθως εναντίον των κατά περίπτωση θρησκευτικών μειονοτήτων, ή των άθεων. Οι ποινές αυτές μπορούν να οδηγήσουν ακόμα και σε θανατική καταδίκη όπως στο Πακιστάν ή στο Ιράν [9]. Μήπως λοιπόν αυτοί είναι πρόσθετοι λόγοι που ενισχύουν την επιμονή των Γάλλων στην κοσμικότητα του Κράτους, και την υπεράσπιση της εθνικής τους νομοθεσίας που αγνοεί την έννοια της βλασφημίας; 

Εκτός όμως από την υπεράσπιση των εθνικών ιδεών χωρίς εκπτώσεις, τους κατασταλτικούς μηχανισμούς και τα προληπτικά μέσα που αυτοί διαθέτουν, ποια θα μπορούσαν να είναι τα κοινωνικά μέσα για τον περιορισμό εμφάνισης τέτοιων φαινομένων; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό αναδεικνύει έμμεσα και τις αιτίες που γεννούν τέτοιες αντιδράσεις από γάλλους μάλιστα υπηκόους [10]. Πρώτα πρέπει να κερδηθεί η μάχη μέσω της εκπαίδευσης υπέρ του ιδανικού της ελευθερίας την αποδοχή της διαφορετικότητας και την αποφυγή της αναδίπλωσης στον κοινοτισμό (communautarisme [11]), που αναπτύσσεται στα γκετοποιημένα προάστια, που περιφρονεί τον άλλο και ιεραρχεί τους πολιτισμούς, που οδηγεί στην οπισθοδρόμηση και το διχασμό. Οι μουσουλμάνοι είναι θύματα διακρίσεων, που εντείνονται με την τεχνική έξαρση της ισλαμοφοβίας που προωθούν οι εξτρεμιστές και τροφοδοτεί μερίδα των ΜΜΕ. Όμως και η εβραϊκή κοινότητα είναι συχνά στόχος αλησμόνητης προκατάληψης και καταπίεσης [12]. Kάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό εάν δεν αντιμετωπισθεί η ανεργία και δεν ενισχυθεί η εξίσωση των ευκαιριών κοινωνικής ένταξης των νέων, ζητήματα στα οποία δεν φαίνεται να συμβάλλει η σημερινή καταστροφική πολιτική της Ευρώπης, που παρατείνει υπέρμετρα την ύφεση.

Τελικά το ερώτημα που προκύπτει από την αποτίμηση της συγκεκριμένης και άλλων ανάλογων περιπτώσεων είναι : Mήπως η υπεράσπιση της διαφορετικότητας που εγγυάται το λαϊκό κράτος, είναι ο καθοριστικός παράγοντας για την ειρηνική συμβίωση και εκτός Γαλλίας;

[1] Γράφει επίσης ο ίδιος πρέπει να γνωρίζουν όλοι ότι Je suis Charlie σημαίνει επίσης Je suis la Laïcitéé. 

[2] Marie-Eve Thérenty, professeur à l’Université de Montpelilier et Guillaume Pinson, professeur à l’Université Laval (Québec). D’où viens-tu, Charlie ?, Revue électronique MEDIAPART, 14 Janvier 2015. 

[3] Αξιοσημείωτο είναι ότι το έργο αυτό μεταφράζεται στα ελληνικά από τον Νίκο Καζαντζάκη το 1915, εκδόσεις Φέξη και επανέκδοση 1965. Βλέπε επίσης πιο πρόσφατη έκδοση από τον Εξάντα, 1998, μετάφραση Βασίλη Τομανά.

[4] Με το νόμο αυτό απεμπολείται το Κονκορδάτο του Ν Β του 1801, σύμφωνα με το οποίο ο Καθολικισμός είναι η θρησκεία της πλειοψηφίας των Γάλλων (όχι η επίσημη του Κράτους). Επίσης σύμφωνα με το νόμο της 28ης Μαρτίου 1882, τα δημοτικά σχολεία αργούν μία ημέρα εκτός Κυριακής ώστε να επιτρέπουν στους γονείς που επιθυμούν τη δυνατότητα να δώσουν στα παιδιά τους τη θρησκευτική αγωγή εκτός των σχολικών συγκροτημάτων.

[5] Βλέπε επίσης νόμο της 26 Ιανουαρίου 1984, ονομαζόμενου, loi Savary, σύμφωνα με τον οποίο «η δημόσια υπηρεσία της ανώτατης εκπαίδευσης, είναι λαϊκή (κοσμική) και ανεξάρτητη από κάθε πολιτική , οικονομική, θρησκευτική ή ιδεολογική επιρροή». Le service public de l enseignement supérieur est laïc et indépendant de toute emprise politique, économique, religieuse ou idéologique.

[6] Διάδοχος του από το 1960 ιδρυθέντος από τον Cavana, Hara-Kiri.

[7] Le Monde. Fr, « Charlie », Dieudonné… : quelles limites à la liberté d’expression ?, par Damien Leloup et Samuel Laurent. 

[8] Citoyens d’abord, 7 février 2007. In Libération hors série, 18 Janvier 2015.

[9] Joëlle Fiss, Les lois anti-blasphème, un outil de répression qui menace l’ensemble de la planète, Le Monde. Fr, 12 Janvier 2015. 

[10] Libération, 19 Janvier 2015, no hors série. Laurent Joffrin, « Cette foule sentimentale avait soif d’idéal ». Titre de couverture, « Nous sommes Charlie pour l’histoire ».

[11] Βλέπε για το θέμα αυτό δημοσκόπηση στην εφημερίδα, Le figaro.fr, 15/10/2014.

[12] Ο ίδιος στο ίδιο φύλο, 19 Janvier 2015, no hors série, σελ. 23, éditorial, solidaires.

*(καθηγητής ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας)