Το όνειρο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης

Οταν ο Φελίξ Γκουαταρί, ο Γάλλος ψυχίατρος και φιλόσοφος, επισκέφτηκε το Δαφνί πριν από μερικές δεκαετίες διαπίστωσε ένα αναχρονιστικό σύστημα ψυχιατρικής περίθαλψης όπου κυριαρχούσε η αντίληψη της κοινωνικής επικινδυνότητας του ψυχικά πάσχοντος. Σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά, η μιντιακή κάλυψη του τραγικού συμβάντος στο Δαφνί περιορίστηκε στην υιοθέτηση ενός πλαισίου στιγματισμού της ψυχικής ασθένειας, συνδέοντάς την με την εγκληματική συμπεριφορά. Την ίδια στιγμή στα ελληνικά ψυχιατρεία επικρατούν κατασταλτικές πρακτικές, ενώ η χώρα μας έχει έναν από τους υψηλότερους αριθμούς ακούσιων νοσηλειών στην Ευρώπη, γεγονός που σημαίνει πως οι οικογένειες των νοσούντων δεν υποστηρίζονται από την κοινότητα, με αποτέλεσμα όταν ανακύπτει κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας να αναγκάζονται να καταφύγουν στον εισαγγελέα.

Mήπως παλινδρομούμε στα τμήματα κρατουμένων της δεκαετίας του 80; Πού σταματά η παραβίαση των δικαιωμάτων των ασθενών και πού ξεκινά η παραβίαση των δικαιωμάτων των εργαζομένων;

Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 ξεκίνησαν οι πρώτες σημαντικές προσπάθειες διαμόρφωσης μιας εξωνοσοκομειακής αντίληψης στην αντιμετώπιση των σοβαρών ψυχικών διαταραχών. Οι ασυλικές εγκαταστάσεις άρχισαν να κλείνουν, τα ψυχιατρεία να αδειάζουν και οι ψυχιατρικοί ασθενείς να φιλοξενούνται σε ημιαυτόνομα διαμερίσματα. Το εθνικό πρόγραμμα με την κωδική ονομασία «Ψυχαργώς» τέθηκε σε λειτουργία το 1999 και το 2000 ξεκίνησε η αποϊδρυματοποίηση. Οι πόρτες αρκετών ψυχιατρικών τμημάτων άνοιξαν και οι ψυχικά νοσούντες άρχισαν να αντιμετωπίζονται ως ελεύθεροι άνθρωποι. Κι όμως, παρ’ όλο που δημιουργήθηκαν ξενώνες, οικοτροφεία και θεραπευτικά διαμερίσματα, η ιδρυματική κουλτούρα συνεχίζει να διέπει το σύστημα ψυχικής υγείας. H ιδρυματική ψυχιατρική όπως όλα δείχνουν έχει μεταφερθεί αυτούσια από τα ψυχιατρεία στα γενικά νοσοκομεία. Οι ασθενείς στοιβάζονται πάνω σε ράντζα όπου διαμένουν για όλη τους τη νοσηλεία. Διεγερτικοί συνυπάρχουν με καταθλιπτικούς, δίχως καν τη δυνατότητα να προαυλιστούν. Γιατί ακόμα δεν έχει διεκδικηθεί από τα γενικά νοσοκομεία η τομεοποίηση και δεν έχουν ληφθεί πρωτοβουλίες για την ίδρυση και λειτουργία Κέντρων Ψυχικής Υγείας, με ουσιαστική κοινοτική παρέμβαση;

Τότε γιατί μας ξαφνιάζει το έγκλημα μέσα σε ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο, όταν καταγράφονται διαρκώς περιστατικά κράτησης ασθενών σε αστυνομικά τμήματα εξαιτίας έλλειψης κλινών, ενώ παράλληλα ως πολιτεία επιμένουμε να αγνοούμε τις αντιθεραπευτικές συνθήκες για τους ασθενείς και τις επικίνδυνες συνθήκες για τους εργαζόμενους που επικρατούν στα ελληνικά ψυχιατρεία;

Η κυβέρνηση υποστηρίζει την ίδρυση δικαστικού ψυχιατρείου για τους «ακαταλόγιστους» ψυχικά ασθενείς, καθώς και την ανάληψή τους από το δικαστικό/σωφρονιστικό σύστημα, με το επιχείρημα ότι οι ασθενείς αυτοί δεν έχουν καμία θέση στις μονάδες ψυχικής υγείας του ΕΣΥ, αλλά χρειάζονται «ειδικούς χώρους», διαβαθμισμένης ή μη επικινδυνότητας, εκτός συστήματος ψυχικής υγείας. Υπάρχει σαφής τάση παλινδρόμησης σε πρακτικές προ ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, ενώ ακόμα δεν έχει επιτευχθεί ένα σύστημα ολοκληρωμένων υπηρεσιών κοινοτικά βασισμένο, με επίκεντρο την κοινοτική παρέμβαση (πρόληψη σε όλα τα επίπεδα –πρωτοβάθμιο, δευτεροβάθμιο, τριτοβάθμιο–, θεραπεία, αποκατάσταση) και νοσηλεία που θα στοχεύει στον αποστιγματισμό της ψυχικής νόσου και την κοινωνική επανένταξη.

Η Κοινοτική ψυχιατρική ήταν το πυρηνικό όνειρο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας στη χώρα μας δεν έχουν εξελιχθεί, ωστόσο, όπως ονειρεύτηκαν οι πρωτεργάτες της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, με αποτέλεσμα να μην έχει αλλάξει σήμερα ο τρόπος που αντιμετωπίζονται και υποστηρίζονται οι ψυχικά νοσούντες στο κοινωνικό τους περιβάλλον και κατ’ επέκταση οι ψυχικά ασθενείς να καταφτάνουν στα ψυχιατρεία μέσα σε περιπολικά σαν να ήταν εγκληματίες. Ενδεικτικά, στο το Δαφνί νοσηλεύονται σήμερα περισσότεροι από 40 ασθενείς με αξιόποινες πράξεις που τους έχει δοθεί το ακαταλόγιστο λόγω σοβαρής ψυχικής διαταραχής. Αρκετοί από αυτούς βρίσκονται σε τμήματα μαζί με άλλους ψυχικά ασθενείς, χωρίς να υπάρχει επάρκεια ειδικού προσωπικού, δίχως να υπάρχει διασύνδεση όλων των δομών που νοσηλεύουν για θεραπεία ακαταλόγιστους ψυχικά πάσχοντες ασθενείς, ώστε οι νοσηλευόμενοι να μετακινούνται σε διάφορα πλαίσια νοσηλείας ανάλογα τόσο με τις απαιτήσεις της ασφάλειας του κοινωνικού συνόλου όσο και τις ανάγκες θεραπευτικών παρεμβάσεων.

Αν δεν θέλουμε να χάνονται και να ευτελίζονται ανθρώπινες ζωές μέσα στα ψυχιατρεία, ας εστιάσουμε ως πολιτεία στην εξασφάλιση επαρκούς και καταρτισμένου προσωπικού, ας ενισχύσουμε το μοντέλο των Κινητών Μονάδων Ψυχικής Υγείας, ένα πλέγμα υπηρεσιών κοινωνικής ψυχιατρικής κατ’ οίκον, που εμπλέκει πάσχοντες, συγγενείς και γειτονιά για τη συγκρότηση ενός κοινωνικού υποστηρικτικού πλαισίου. Ας μεριμνήσουμε, δηλαδή, για την επιστροφή τους στην κοινωνική ζωή. Είναι αποδεδειγμένο μέσα από διεθνείς επιστημονικές μελέτες πως η περίθαλψη στις Μονάδες μειώνει δραστικά τις εκούσιες και ακούσιες εισαγωγές, τη διάρκεια της νοσηλείας, τις υποτροπές και το στίγμα, ενώ βελτιώνει τη λειτουργικότητα ασθενών με σοβαρές ψυχικές διαταραχές και πως 99 στις 100 φορές οι άνθρωποι με το ακαταλόγιστο δεν παρουσιάζουν βίαιη συμπεριφορά κατά τη νοσηλεία τους, με αποτέλεσμα το θλιβερό συμβάν στο Δαφνί να αποτελεί εξαίρεση.

Τα λόγια του Φράνκο Μπαζάλια είναι καρφωμένα σαν πρόκα στον νου μου: «Οταν ο ασθενής είναι καθηλωμένος, ο γιατρός είναι σπίτι του· όταν ο ασθενής είναι λυμένος, ο γιατρός πρέπει να δουλέψει». Για να συμβεί ωστόσο αυτό θα πρέπει να υπάρχει επάρκεια νοσηλευτών και ειδικού προσωπικού που να ασχολείται με τους ασθενείς με συμπεριφορές ετεροκαταστροφικότητας και αυτοκαταστροφικότητας. Είναι απαραίτητο να αρχίσουμε να αντιμετωπίζουμε τους ψυχικά νοσούντες ως ενσώματες υπάρξεις και όχι μόνο ως βιολογικά σώματα, να πάψουμε να τους στιγματίζουμε, να τους περιθωριοποιούμε και να τους «εξοστρακίζουμε». Οσο κι αν μειωθούν όμως οι στιγματιστικές πλαισιώσεις γύρω από την ψυχική νόσο, αν δεν χαράξουμε ως πολιτεία νέες πολιτικές για την ψυχική υγεία, που δεν θα εμπεριείχε ιδρυματοποίηση των ψυχικά ασθενών αλλά θα προτάσσει την κοινοτική φροντίδα, θα ζούμε τραγικά συμβάντα όπως αυτό στο Δαφνί. Γιατί απλά, δίχως την επάρκεια ειδικού προσωπικού εντός του ψυχιατρείου και συνέχεια ςτου, οι επιμέρους ταυτότητες του ατόμου θα υπερκαλύπτονται πάντα από την ψυχική νόσο. Και αυτό είναι καταστροφικό.