Υπάρχει ζωή μετά τον εγκλεισμό;

Το διαχρονικό ερώτημα ταμπού για τη Ζωή μετά τη Φυλακή, δηλαδή για την Επόμενη Ημέρα ενός ανθρώπου που βγαίνει από ένα σωφρονιστικό κατάστημα επανέρχεται μέσα από την «Ελευθερία του Φιέρο», το ντοκιμαντέρ που εξερευνά την επιστροφή του César Fierro στην ελευθερία, έπειτα από 40 χρόνια (άδικης) καταδίκης σε θάνατο, καταδεικνύοντας πόσο απροετοίμαστοι είμαστε ως κοινωνία να υποδεχτούμε τους ανθρώπους που φέρουν το «στίγμα του εγκλεισμού».

Πριν από λίγα χρόνια, στο πλαίσιο ενός εκτενούς ρεπορτάζ στις Φυλακές Κορυδαλλού, είχα έρθει αντιμέτωπη με την ανυπαρξία της μετασωφρονιστικής μέριμνας στη χώρα μας, άμεσα συνδεδεμένη με την κοινωνική αναπαράσταση του εγκλεισμού καθώς και με το πόσο έχουμε εγκαταλείψει τους αποφυλακισθέντες στον «ιδιόρρυθμο μηχανισμό κυκλικού αποκλεισμού», σκέψη δανεική από τον Φουκό, δηλαδή πόσο δεν τους βοηθάμε να διαχειριστούν τη νέα τους καθημερινότητα εκτός φυλακής.

Το ντοκιµαντέρ για τον César Fierro, έναν Μεξικανό πολίτη που πέρασε 40 χρόνια στην πτέρυγα των μελλοθάνατων σε φυλακή του Τέξας, έγινε αυτή τη φορά όχημα για αναστοχασμό γύρω από το αποτύπωμα της στέρησης της ελευθερίας πάνω στον ανθρώπινο ψυχισμό καθώς και για όλα όσα δεν έχουμε ακόμα θεσμοθετήσει ως Πολιτεία για την επανένταξη των φυλακισμένων στην κοινωνική ζωή. Το ντοκιμαντέρ, μια συµπαραγωγή µεταξύ Μεξικού, Ελλάδας και Καναδά που καταγράφει τη ζωή του César µετά την αποφυλάκισή του, φιλοξενείται στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιµαντέρ Θεσσαλονίκης. Το 2014 το ντοκιμαντέρ «Τα χρόνια του Φιέρο» («Los Años de Fierro») είχε κάνει πρεμιέρα στο ίδιο φεστιβάλ. Το 2020, έξι χρόνια µετά την πρώτη προβολή της ταινίας στη Θεσσαλονίκη, ο César Fierro αφέθηκε ελεύθερος. Ως ελεύθερος πλέον άνθρωπος καλείται να επανεφεύρει τη ζωή του αφότου πέρασε δύο δεκαετίες στη φυλακή «Polunsky Unit» του Τέξας, σε πλήρη αποµόνωση, στερούμενος κάθε φυσική επαφή µε άλλους. Τον Μάιο του 2020, ο César Fierro μετά την αποφυλάκισή του απελαύνεται στο Μεξικό σε ηλικία 63 ετών. Βρίσκεται ελεύθερος σε έναν κόσμο στον οποίο πρέπει να επανενταχτεί εν μέσω της πανδημίας αφότου είχε υποστεί για τέσσερις δεκαετίες εγκλεισμό, απομόνωση και ψυχολογικά βασανιστήρια.

Ποια μπορεί να είναι η ενδοψυχική εγγραφή ενός άδικου και μακροχρόνιου εγκλεισμού και η προβολή του στην εξωτερική πραγματικότητα; Το ντοκιμαντέρ μάς φέρνει αντιμέτωπους με διαχρονικά ζητήματα όπως το πώς μπορούν να βρουν νόημα στη ζωή τους οι κρατούμενοι που εκτίουν ποινή ισόβιας κάθειρξης και κατά πόσο υπάρχει μετασωφρονιστική μέριμνα.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν τα υψηλότερα ποσοστά έγκλειστων σε φυλακές στον κόσμο. Οι έγκλειστοι χάνουν την αυτονομία τους ενώ η υποκειμενικότητά τους σταδιακά καταργείται. Ο εγκλεισμός οδηγεί αναπόδραστα σε έναν ιδιότυπο ιδρυματισμό. Οι επιμέρους ταυτότητες του έγκλειστου επισκιάζονται από την ταυτότητα του φυλακισμένου ή του πρώην φυλακισμένου. Ωστόσο ένας κρατούμενος είναι και παραμένει υποκείμενο δικαιωμάτων. Με τον εγκλεισμό περιορίζεται δηλαδή μόνο «η προς τόπο κίνηση» και κανένα άλλο δικαίωμα. Αυτό σημαίνει ότι οι κρατούμενοι έχουν το δικαίωμα στην εργασία, στην επικοινωνία και στην εκπαίδευση. Κατά πόσο αυτά τα δικαιώματα γίνονται σεβαστά στον σύγχρονο δυτικό κόσμο;

Η φυλακή –λένε– είναι ο καθρέφτης της κοινωνίας. Εχετε αναρωτηθεί πώς ζουν στη χώρα μας οι άνθρωποι που έχουν εκτίσει ποινή σε ένα σωφρονιστικό κατάστημα; Οι βαρυποινίτες ταυτίζονται αναπόδραστα με το ίδρυμα και ακόμα και μετά την αποφυλάκισή τους συνεχίζουν να φέρουν μια αρνητική εικόνα εαυτού, με αποτέλεσμα να διαπράττουν εκ νέου εγκλήματα με απώτερο στόχο –σε ασυνείδητο επίπεδο– να επιστρέψουν στο ίδρυμα, δηλαδή στη φυλακή. Η αρχιτεκτονική των φυλακών –σύμφωνα με τη συλλογιστική του Φουκό– συντελεί εξάλλου στη μεταμόρφωση των ατόμων, ως κατεξοχήν τιμωρητικός θεσμός. Η φυλακή συνεπώς δεν έχει δομηθεί για να προετοιμάσει το υποκείμενο του εγκλεισμού για την κοινωνική επανένταξη, αλλά περιορίζεται στη διαχείριση της κοινωνικής περιθωριοποίησης του πληθυσμού που έχει εκτίσει κάποια ποινή φυλάκισης.

Τι μπορούμε να ελπίζουμε με τον νέο σωφρονιστικό κώδικα για την επανένταξη των κρατουμένων; Πώς διαχειρίζεται και πώς σκοπεύει να διαχειριστεί το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη την καθημερινότητα των κρατουμένων, τις συνθήκες κράτησής τους, το ζήτημα της άρσης του στίγματος και την επόμενη ημέρα τους μετά τη φυλακή; Μπορούμε να προσδοκάμε σε μια ουσιαστική αλλαγή με το νομοσχέδιο του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη με τίτλο «Αναμόρφωση και εκσυγχρονισμός Σωφρονιστικού Κώδικα - Τροποποιήσεις στον ν. 2776/1999», ιδίως όσον αφορά τις διακρίσεις για την επανένταξη και προσαρμογή των αποφυλακισθέντων στο κοινωνικό, επαγγελματικό και οικογενειακό περιβάλλον τους;

Ο εγκλεισμός καταργεί την ανθρώπινη υποκειμενικότητα. Η ταινία, που πραγματοποιήθηκε στο εργαστήριο σεναρίου του Mediterranean Film Institute, µε την υποστήριξη του Μεξικανικού Ινστιτούτου Κινηµατογράφου και της ελληνικής εταιρείας παραγωγής Minimal Films, μας δείχνει πώς ένας άνθρωπος που έχει ζήσει για τόσες δεκαετίες σε απομόνωση και με «ημερομηνίες πιθανής εκτέλεσής του» καλείται να μάθει να ζει σε έναν κόσμο που δεν αναγνωρίζει με το στίγμα του φυλακισμένου. «Είμαι σημαδεμένος. Δεν ξέρω πώς να ζήσω έξω. Υπάρχουν στιγμές που θέλω να επιστρέψω στη φυλακή. Ξέρω πως είναι ένα θαύμα που βγήκα». Αυτά τα λόγια αντανακλούν την εσωτερική πραγματικότητα του César Fierro καθώς και τη σύγχρονη εξωτερική πραγματικότητα. Αραγε θα υπάρξει ποτέ πατρίδα για τους πρώην φυλακισμένους, μια πραγματικά «επόμενη ημέρα μετά τη φυλακή» σε κάποια γωνιά αυτού του κόσμου; Για την ώρα, καμία πατρίδα για τους (πρώην) μελλοθάνατους.