Η φιλοσοφία αντέχει

Ως γνωστόν, η φιλοσοφία έχει τις δυσκολίες της. Απαιτεί κάποια πνευματική προσπάθεια, έναν νοητικό μόχθο, μια ένταση της προσοχής και του λογισμού. Γι’ αυτό και απωθεί αρκετούς, αλλά εξίσου γοητεύει πολλούς άλλους.

Παρά τις εξαιρετικά αντίξοες οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, ή ίσως και εξαιτίας τους, τα φιλοσοφικά βιβλία κάνουν αισθητή την παρουσία τους στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Ετσι, θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι κατά το έτος 2014, που πολύ σύντομα θα μας εγκαταλείψει, συνεχίστηκε μια αξιόλογη εκδοτική παραγωγή ποιοτικών βιβλίων στο πεδίο της φιλοσοφίας και του στοχασμού.

Ανάμεσα στις εκδόσεις της χρονιάς θα ξεχωρίσουμε φέτος ορισμένα σημαντικά κείμενα. Ας αρχίσουμε με τη νέα σχολιασμένη δίγλωσση έκδοση των έργων του Αριστοτέλη, σε 22 τόμους, που εκπονείται από την Εταιρεία Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου και τις εκδόσεις Νήσος, με υπεύθυνο τον Γεράσιμο Κουζέλη και υπό την επιστημονική διεύθυνση των Βασίλη Κάλφα και Παντελή Μπασάκου. Κυκλοφόρησε πρόσφατα ο δέκατος τέταρτος τόμος, που περιέχει τα «Μικρά Φυσικά» του Σταγειρίτη φιλοσόφου, σε μετάφραση, εισαγωγή και επιμέλεια του Ηλία Γεωργούλα.

Πρόκειται για κομψή και εγκυρότατη έκδοση, η οποία μπορεί να διαβαστεί άνετα από τον μη ειδικό αναγνώστη. Το κυρίως θέμα που απασχολεί εδώ τον Αριστοτέλη είναι η σχέση του σώματος με την ψυχή. Ετσι, εξετάζεται τι είναι η αίσθηση και τα αισθητά πράγματα, πώς λειτουργούν η μνήμη και η ανάμνηση, ο ύπνος και η εγρήγορση. Τι συμβαίνει όταν κοιμόμαστε και ονειρευόμαστε; Υπάρχουν προφητικά όνειρα; Γιατί κάποια έμβια όντα ζουν περισσότερο από άλλα; Σε τι συνίσταται η νεότητα, το γήρας, η ζωή, ο θάνατος, η αναπνοή; Αυτά τα μικρά φυσικά αριστοτελικά κείμενα δεν είναι ευρέως γνωστά, αλλά παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον.

Αλλη μία, επίσης αξιέπαινη, προσπάθεια έχει ξεκινήσει από τον θεσσαλονικιώτικο εκδοτικό οίκο Αντ. Σταμούλη, με τη σειρά «Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη» που διευθύνει ο Νίκος Αυγελής, ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ. Σε μια ιδιαίτερα φροντισμένη έκδοση κυκλοφορεί το έργο του Νικολάου Κουζανού (1401-1464) «Η σοφία της αγνωσίας. Ο Θεός, ο κόσμος, ο άνθρωπος», σε μετάφραση (από τα λατινικά) του Γεωργίου Δαρδιώτη. Πρόκειται για ένα εύστοχο και προδρομικό, σχεδόν «μεταμοντέρνο», φιλοσοφικό κείμενο, που προαναγγέλλει τον κόσμο της Αναγέννησης, προετοιμάζοντας τη νέα επιστημονική αντίληψη για το σύμπαν, συμβάλλοντας στο πεδίο της φυσικομαθηματικής γνώσης. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι από τον ίδιο εκδοτικό οίκο δημοσιεύτηκε πρόσφατα ο καλαίσθητος τόμος «Φιλοσοφία της γλώσσας» του Νίκου Αυγελή, μια πρωτότυπη και σημαντική συμβολή στη σχετική ελληνική βιβλιογραφία. Το βιβλίο αποτελεί εισαγωγή στο θέμα από ιστορικο-συστηματική σκοπιά. Μέσα σε πέντε κεφάλαια παρουσιάζεται, με αξιοθαύμαστη πυκνότητα και σαφήνεια, η γένεση και η αλλαγή των «παραδειγμάτων» (ή μοντέλων) στην περιοχή της φιλοσοφίας της γλώσσας, από τον Πλάτωνα μέχρι τις σύγχρονες επεξεργασίες (Φρέγκε, Ράσελ, Βιτγκενστάιν, Σοσίρ, Κουάιν, Ντέιβιντσον).

Περνώντας τώρα στη σύγχρονη φιλοσοφία, θα επισημάνουμε το βιβλίο του Ετιέν Μπαλιμπάρ «Κράτος, μάζες, πολιτική», που βγήκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής, σε μετάφραση του Τάσου Μπέτζελου και με επίμετρο του Παναγιώτη Σωτήρη. Πρόκειται για έξι εκτενή κείμενα του Γάλλου φιλοσόφου που συνιστούν καίριες θεωρητικές και πολιτικές παρεμβάσεις. Παρά το γεγονός ότι γράφτηκαν πριν από τρεις δεκαετίες περίπου, ωστόσο διατηρούν την επικαιρότητα και τη σημασία τους, κυρίως για όσους θέλουν να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στην παράδοση ενός κριτικού και στοχαστικού μαρξιστικού λόγου.

Εκδοση με εξαιρετικά πλούσιο και ενδιαφέρον περιεχόμενο αποτελεί ο τόμος «Διατομικότητα. Κείμενα για μια οντολογία της σχέσης», με επιμέλεια και εισαγωγή του Μιχάλη Μπαρτσίδη, σε μετάφραση της Λουκίας Μάνο-Χρηστίδη (εκδόσεις Νήσος). Το βιβλίο αυτό εισάγει στην ελληνική φιλοσοφική συζήτηση την έννοια της διατομικότητας (transindividuality), με την οποία επιχειρείται να ξεπεραστούν οι αδυναμίες του φιλελεύθερου ατομικισμού, καθώς και του συναθροιστικού κοινοτισμού. Η διατομική αντίληψη συλλαμβάνει ως σχέση τόσο το ατομικό όσο και το συλλογικό στοιχείο, κατά τρόπο σύνθετο. Στα κείμενα του τόμου παρουσιάζεται ο σχεσιακός χαρακτήρας της ανθρώπινης συνθήκης, όπως τον περιέγραψαν σημαντικοί στοχαστές.

Το επόμενο βιβλίο που θα θέλαμε να προτείνουμε αφορά τις σχέσεις της φιλοσοφίας με τη θρησκεία. Πρόκειται για την έκδοση: Μαξ Τσάρλσγουορθ, «Φιλοσοφία και θρησκεία. Τυπολογία των σχέσεών τους από την Αρχαιότητα έως σήμερα» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), σε μετάφραση του Χρήστου Τριανταφυλλόπουλου και με επιμέλεια του Γιάννη Δημητρακόπουλου. Εδώ, ο συγγραφέας παρουσιάζει την ιστορία της φιλοσοφίας της θρησκείας ως σπουδαίο επίτευγμα του δυτικού πολιτισμού, ξεκινώντας από την ελληνική Αρχαιότητα και φτάνοντας μέχρι τα πιο πρόσφατα ρεύματα της εποχής μας. Διακρίνονται πέντε βασικοί τύποι φιλοσοφικής προσέγγισης της θρησκευτικής σφαίρας: η φιλοσοφία ως θρησκεία (Πλάτων), η φιλοσοφία ως υπηρέτρια της θρησκείας (Θωμάς Ακινάτης), η φιλοσοφία που αφήνει χώρο για την πίστη (Καντ), η φιλοσοφία ως ανάλυση της θρησκευτικής γλώσσας (Βιτγκενστάιν) και η φιλοσοφία ως μετανεωτερική κριτική του θρησκευτικού πεδίου.

Οι καλές εκδόσεις Στιγμή συνεχίζουν τους πολύτιμους «Στοχασμούς» (επιμελητής της σειράς ο Ν. Μ. Σκουτερόπουλος) με τον τόμο 33: πρόκειται για μια «Εκλογή» από το έργο του Βάλτερ Μπένγιαμιν, σε μετάφραση του Σπύρου Δοντά, ο οποίος υπογράφει και το εισαγωγικό σημείωμα. Απολαυστική η γραφή του Μπένγιαμιν ως προς τη γλώσσα, τις μαγικές εικόνες, την κριτική, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, τις μητροπόλεις και την ουτοπία.

Οι διδαχές των στωικών φιλοσόφων μπορούν να φανούν χρήσιμες για τη ζωή μας, όπως διαπιστώνουμε διαβάζοντας το βιβλίο: Μαξ Εξελμαν «61 μαθήματα καθημερινής ζωής από τους Στωικούς», σε απόδοση της Σώτης Τριανταφύλλου, από τις εκδόσεις Πατάκη.

Και κλείνουμε με ένα λεξικό, των Εκδόσεων του Εικοστού Πρώτου: «Λεξικό Φιλοσοφίας. Εκατό όροι», επιμέλεια Stefan Jordan και Christian Nimtz, μετάφραση Λευτέρης Αναγνώστου και Ηλίας Κρίππας. Χρήσιμο και εύχρηστο, ωφέλιμο κυρίως για μαθητές, φοιτητές και αρχάριους.

Από όλα αυτά μπορούμε να αντλήσουμε λίγη αισιοδοξία, αφού η χρονιά που εκπνέει ήταν παραγωγική για τη φιλοσοφία. Ας ευχηθούμε λοιπόν: στοχαστικό και ευτυχές το νέο έτος!