Κρίση, Iστορία, φαντασία και πειραματισμοί

Με τα βιβλία να συσσωρεύονται καθώς η εκδοτική παραγωγή κορυφώνεται ιλιγγιωδώς όσο πλησιάζουμε στις γιορτές, πάντα υπάρχει ο κίνδυνος πρόωρων απολογισμών. Πάντως, η φετινή χρονιά φαίνεται πιο ανοιχτή σε είδη και μορφές γραφής. Το ανανεωμένο ενδιαφέρον για την Ιστορία, με αφορμή την πρόσφατη κρίση, δεν υποχωρεί, γίνεται ωστόσο πιο δημιουργικό, λιγότερο αντανακλαστικό και πλαισιώνεται από ενδιαφέροντες πειραματισμούς.

Ο Μένης Κουμανταρέας μας αποχαιρέτησε με ένα σκοτεινό αυτο-μυθιστόρημα ποιητικής («Ο θησαυρός του χρόνου», εκδ. Πατάκης) και η ώριμη ιστοριογραφική ματιά της Μάρως Δούκα παλινδρομεί μεταξύ παρόντος-παρελθόντος στο τρίτο και τελευταίο μέρος της τριλογίας της: από τον αποσιωπημένο εμφύλιο στα Χανιά στο σήμερα («Ελα να πούμε ψέματα», εκδ. Πατάκης). Την κρίση κοιτάζει λοξά ο Σωτήρης Δημητρίου με μια αλληγορική φαντασία («Κοντά στην κοιλιά», εκδ. Πατάκης), αλλά και ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος («Μοιρολα3», εκδ. Τόπος), προβάλλοντας σε μια μελλοντική δυστοπία το «Παραμύθι χωρίς όνομα» της Πηνελόπης Δέλτα. Στον χώρο της επικής φαντασίας με πολιτικούς υπαινιγμούς ανοίγεται η Ιωάννα Μπουραζοπούλου («Ο δράκος της Πρέσπας: Η κοιλάδα της λάσπης», εκδ. Καστανιώτης), ενώ αντίστροφα κινείται στο νέο του σπονδυλωτό μυθιστόρημα («Πέτρα, ψαλίδι, χαρτί», εκδ. Καστανιώτης) ο Νίκος Μάντης, καθώς γειώνεται σε μια γκροτέσκα, παραληρηματική απεικόνιση του ζοφερού παρόντος.

Ερωτύλος πλάνης ο ήρωας του Γιώργου Κουτσούκου («Ενυδρείο», εκδ. Κίχλη) ακολουθεί στην πλημμυρισμένη δυστυχία πόλη τα χνάρια άγνωστων γυναικών και ο πρώην καθηγητής Πανεπιστημίου, νυν άστεγος flâneur, συγκλονίζει με τις ημερολογιακές καταγραφές του στον «Ανέστιο» (εκδ. Αγρα) της Αλεξάνδρα Δεληγιώργη. Οικολογικοί προβληματισμοί μπολιάζουν τον διακριτικό σχολιασμό της πολιτιστικής και κοινωνικής παρακμής της εποχής στο «Τελευταία έξοδος: Στυμφαλία» (εκδ. Εστία) του Μιχάλη Μοδινού και ένα campus novel-φαρσοκωμωδία της κοινωνικής συνθήκης της πρώτης δεκαετίας του αιώνα το «Αμφιθέατρο» (εκδ. Ποταμός) του Δημήτρη Ποταμιάνου. Στο πρώτο μυθιστόρημα («Ακόμα φεύγει», εκδ. Πόλις) της Ευγενίας Μπογιάνου, μια μητέρα αναζητά τον στιγματισμένο ως τρομοκράτη και εξαφανισμένο γιο της με φόντο τον ρημαγμένο αστικό και κοινωνικό ιστό, ενώ η τρομοκρατική επίθεση από την οποία γλιτώνει ένα «σοφό παιδί του χρηματιστηρίου» απογυμνώνει τον φαινομενικά άτρωτο κόσμο του, που βάλλεται τώρα από όλες τις μεριές, στην ποιητική, ρυθμική πρόζα του Διονύση Μαρίνου («Ουρανός κάτω», εκδ. Πάπυρος).

Η Τατιάνα Αβέρωφ επιστρέφει με μια ελεγειακή μυθιστορηματική αναζήτηση της «ανθρώπινης» μορφής του πατέρα της (Ευάγγ. Αβέρωφ) στις πρώτες δεκαετίες της ζωής του («Δέκα ζωές σε μία», εκδ. Μεταίχμιο) και στη βαρβαρότητα της μετεμφυλιακής εποχής καταδύεται ο Χρήστος Χωμενίδης μυθοποιώντας τη μορφή της μητέρας του, Νίκης Νεφελούδη («Νίκη», εκδ. Πατάκης). Ανθρωποι και ανθρώπινα πεπρωμένα στα δόκανα της Ιστορίας στα διηγήματα του Δημήτρη Πετσετίδη, του κατεξοχήν διηγηματογράφου του μετεμφυλίου («Επί τέσσερα», εκδ. Εστία) και απομυθοποιητική επιστροφή στη μεταπολίτευση στο αφήγημα «Και βέβαια αλλάζει!» (εκδ. Κίχλη) της Αγγέλας Καστρινάκη.

Οικογενειακό δράμα δωματίου, το «Μελίσσια» (εκδ. Καστανιώτη) του Αλέξη Σταμάτη εξελίσσεται πάνω από το κρεβάτι μιας κατάκοιτης συγγραφέως την ώρα που στην ατμόσφαιρα μαίνονται οι εσωτερικές συγκρούσεις και σε ένα ανοιχτό, παραισθητικό υπαρξιακό θρίλερ ο κεντρικός χαρακτήρας του Δημήτρη Σωτάκη έρχεται αντιμέτωπος με την κατάθλιψη αλλά και το φάσμα του ποπ ειδώλου του τίτλου («Η ανάσταση του Μάικλ Τζάκσον», εκδ. Κέδρος). Δροσερή αφήγηση ενηλικίωσης από την οπτική γωνία μιας απλοϊκής έφηβης, που ακολουθεί στα ταξίδια τον νταλικέρη πατέρα της, το μυθιστόρημα δρόμου της Μάρτυς Λάμπρου («Με λυμένο χειρόφρενο», εκδ. Κέδρος).

Από το εμβληματικό «Στο δρόμο» του Κέρουακ βαφτίζεται και ο ήρωας της νουβέλας με την οποία επιστρέφει η Σώτη Τριανταφύλλου στους γνώριμους δρόμους της Αμερικής, για να ακολουθήσει το ταξίδι αυτογνωσίας και μεταμόρφωσης του Σαλ σε Σάλλυ («Μηχανικοί καταρράκτες», εκδ. Πατάκης) και μια κατ’ επίφαση ταξιδιωτική αφήγηση, στην πραγματικότητα ένα αναστοχαστικό ταξιδιωτικό μυθιστόρημα για τις σωματοποιημένες εμπειρίες μιας πραγματικής περιπλάνησης στην Ινδία το «Σώμα του Τιρθανκάρα» (εκδ. Νεφέλη) του Χρήστου Χρυσόπουλου.

Φιλόδοξη μυθιστορία που ακολουθεί τα ίχνη μιας ιδιοφυούς προσωπικότητας του 17ου αιώνα «Οι Σκηνές από το βίο του Ματίας Αλμοσίνο» (εκδ. Πατάκης) του Ισίδωρου Ζουργού και κοσμοπολίτικη σάγκα με βαριά ατμόσφαιρα αισθητισμού, κράμα φανταστικής αναζήτησης και μυθιστορήματος καλλιτεχνικής μαθητείας που παρακολουθεί την ωρίμανση ενός ζωγράφου στη δεύτερη, πολύ διαφορετική εμφάνιση του βραβευμένου Μιχάλη Γεννάρη («Ο Σαξοφωνίστας», εκδ. Μεταίχμιο).

Συνομιλίες με το τυχαίο και το αλλόκοτο στα ιδιοσυγκρασιακά και γλωσσοκεντρικά αρχιτεκτονημένα διηγήματα της Μαρίας Μήτσορα («Από τη μέση και κάτω», εκδ. Πατάκη) και απροσδόκητες διασαλεύσεις της ρεαλιστικής επιφάνειας στα αφηγηματικώς απείθαρχα και λοξά διηγήματα του Γιώργου Σκαμπαρδώνη («Νοέμβριος», εκδ. Πατάκης). Είκοσι ομόθεμα διηγήματα του Ανδρέα Μήτσου εξερευνούν όλη την κλίμακα του ερωτικού πάθους, από τη χωρίς ανταπόκριση αφοσίωση στην αντεκδίκηση («Η εξαίσια γυναίκα και τα ψάρια», εκδ. Καστανιώτης) και έξι τραγικές ιστορίες της Νίκης Αναστασέα ωθούν στα άκρα τις συναισθηματικές αντοχές ανθρώπων της διπλανής πόρτας («Αγρια περιστέρια», εκδ. Καστανιώτη). Σύγχρονες μικροϊστορίες στην καρδιά του ζόφου μιας έρημης πόλης (Κυψέλη) στη συλλογή «Η καρέκλα του κυρίου Εκτορα» (εκδ. Μεταίχμιο) της Βάσιας Τζανακάρη, ενώ στη νέα εμφάνιση του Χρήστου Οικονόμου («Το καλό θα ’ρθει από τη θάλασσα», εκδ. Πόλις) η πινακοθήκη των ηρώων της Πειραϊκής από την πρώτη του συλλογή μετακομίζει σε ένα νησί του Αιγαίου: εσωτερικοί μετανάστες στην ίδια τους τη χώρα. Με το χρονογράφημα και το ευθυμογράφημα συνομιλούν τα διασκεδαστικά αφηγήματα στη δεύτερη εμφάνιση του Γιώργου Γκόζη («Αφήστε με να ολοκληρώσω», εκδ. Πόλις), ενώ πραγματικό masterclass τεχνικών ερμηνείας και ανάγνωσης παραδίδει ο δάσκαλος της δραματικής σχολής στα ομόκεντρα ακαριαία διηγήματα του κινηματογραφιστή και διηγηματογράφου Λάκη Παπαστάθη («Ο δάσκαλος αγαπούσε το βωβό σινεμά», εκδ. Πόλις).

485 λυρικά αποσπάσματα συνιστούν μια γλωσσική περιδίνηση που πολιορκεί ψηλαφητά τη μορφή της μυστηριώδους Αχνας στο ομώνυμο μοντερνιστικό μυθιστόρημα ποιητικής του Στρατή Χαβιαρά («Αχνα», εκδ. Κέδρος). Η υιοθέτηση της μπορχεσιανής αντίληψης της λογοτεχνίας ως συνόλου της ανθρώπινης μνήμης που βρίσκει προνομιακό χώρο καταγραφής της στα λεξικά ανιχνεύεται πίσω από τις αυτοβιογραφικές «Παρασάγγες» (εκδ. Αγρα) του Δημήτρη Καλοκύρη. Δυσοίωνα σχολιάζει τη δυστοπική συγκυρία η κλειστοφοβική αλληγορία της εξουσίας του Αριστείδη Αντονά («Ο μηχανισμός του δωματίου», εκδ. Αγρα) και γοτθικά πατιναρισμένο αλληγορικό θρίλερ με θέμα την καλλιτεχνική δημιουργία «Το σπίτι» (εκδ. Κίχλη) του Γιώργου Μηττά.

Σαράντα πέντε οδυνηρά «αυτο-βιογραφήματα» αναμετρώνται με την πατρική και μητρική απουσία στην ποιητική αυτοβιογραφία «Το αίμα νερό» (εκδ. Πατάκης) του Χάρη Βλαβιανού. Εκρηκτικές αποτυπώσεις της κρίσιμης ατμόσφαιρας της εποχής και ειδολογικώς αταξινόμητα τα υβριδικά σπαράγματα του Θοδωρή Ρακόπουλου στη «Συνωμοσία της πυρίτιδας» (εκδ. Νεφέλη), αλλά και οι ιστορίες του Γιώργου Λαμπράκου («Ψηφιακός νάρκισσος», εκδ. Γαβριηλίδης) για τη σύγχρονη «δημοκρατία του πυριτίου».

Στις προωθημένες γραφές της χρονιάς και οι αφηγηματικά «αδύνατοι κόσμοι» της Λίλας Κονομάρα, όπου οι κοινώς αποδεκτές διαστάσεις του χώρου και του χρόνου καταλύονται σε μια σειρά διηγημάτων που δοκιμάζουν τα όρια αντοχής και τη γεωμετρία της παραδοσιακής αφήγησης («Οι ανησυχίες του Γεωμέτρη», εκδ. Κέδρος).

Ενας οδυνηρός στοχασμός πάνω στη γλώσσα και την εξορία το χαμένο μυθιστόρημα της Μέλπως Αξιώτη «Ρεπυμπλίκ-Βαστίλλη» (εκδ. Αγρα) και νουβέλα εστιασμένη στο τραγικό τέλος της Ηλέκτρας Αποστόλου η μυθιστορηματική βιογραφία «Ηλέκτρα» (εκδ. Κέδρος) της Διδώς Σωτηρίου, για πρώτη φορά σε αυτόνομη έκδοση. Στις επανεκδόσεις της χρονιάς αποδείχθηκε εντυπωσιακά ζωντανό το αυτοβιογραφικό χρονικό του Ασημάκη Πανσέληνου («Τότε που ζούσαμε», εκδ. Μεταίχμιο) και οφειλόμενη η επανέκδοση της «Μεγάλης πλατείας» (εκδ. Κέδρος) του Νίκου Μπακόλα για την εμβληματική θέση της στην ιστορία της μεταπολεμικής λογοτεχνίας, κυρίως σε εκείνη την ειδολογική γραμμή που ενδιαφέρεται για την παλίνδρομη σχέση παρόντος-παρελθόντος.

Η συγκεντρωτική έκδοση των πρώτων συλλογών του Αχιλλέα Κυριακίδη («Μουσική και άλλα πεζά: 1973-1995», εκδ. Πατάκης) μας μεταφέρει στις απαρχές της πεζογραφίας του, εικονογραφώντας ανάγλυφα την πορεία από το καφκικό παράλογο στα μπορχικά παράδοξα, ενώ η ενοποίηση με αναδιατάξεις, επεξεργασία και προσθήκες της συγγραφικής παραγωγής της τελευταίας δεκαετίας από τον Κώστα Βούλγαρη είχε ως αποτέλεσμα μια ενδιαφέρουσα πολυφωνική μεταμυθοπλασία στη μορφή ενός τεράστιου σύγχρονου κέντρωνα («Το εμφύλιο σώμα», εκδ. Του εικοστού πρώτου). Τέλος, ευχάριστα καλοδεχούμενος, σε δύσθυμες περιόδους κρίσης, ο δεύτερος τόμος με τις ευφρόσυνες «Κουταμάρες» (εκδ. Γαβριηλίδης) του Μάριου Ποντίκα.

Σαν έτοιμοι από καιρό

Δεν ξέρω αν πρόκειται για «κρίσιμη» σύμπτωση ή συνέχεια, λόγω κεκτημένης ταχύτητας, της περσινής χρονιάς, όταν ομολογήθηκε από όλους μια κορύφωση στην ποσότητα και κυρίως την ποιότητα των πρωτοεμφανιζόμενων πεζογράφων. Πάντως, αυτοί έκλεψαν σχεδόν και φέτος την παράσταση. Με διαφορετικές αφετηρίες και διαφορετικές αποβλέψεις, νέες φωνές διεκδίκησαν με αξιώσεις την αναγνωστική μας προσοχή και αύξησαν τις προσδοκίες για το μέλλον. Πρώτη πεζογραφική κατάθεση για τον καθηγητή πολιτικής φιλοσοφίας, δοκιμιογράφο και ποιητή Νικόλα Σεβαστάκη («Γυναίκα με ποδήλατο», εκδ. Πόλις). Πυκνά και υπαινικτικά, μικρά πεζά, διηγήματα και βινιέτες, στοχαστικές μυθοποιήσεις ενός αυτοβιογραφικού υποβάθρου, όπου τα προσωπικά βιώματα συναντούν τις συλλογικές ανησυχίες από τη δεκαετία του 1970 στις μέρες μας. Εύθρυπτα, όπως ο τίτλος της συλλογής, τα μοντέρνα αφηγήματα του Νίκου Κουφάκη («Οικογενειακή πορσελάνη», εκδ. Κέδρος), καλειδοσκοπικά αναπτύγματα φωτογραφιών, σωματικές, σχεδόν συναισθητικές, αναζητήσεις του οριστικά χαμένου κέντρου της παιδικής ηλικίας, γεμάτα κινηματογραφικές και λογοτεχνικές αναφορές. Εύθραυστη αποδεικνύεται και η φαινομενικά ήρεμη επιφάνεια της μικροαστικής καθημερινότητας στις σκληρές νεορεαλιστικές μονολογικές αφηγήσεις του Χρίστου Κυθρεώτη («Μια χαρά», εκδ. Πατάκης) όπου μαίνονται τα ανθρώπινα πάθη, λυσσομανούν οι ανθρωποφαγικές σχέσεις και οι ταυτότητες όσων επιλέγουν την αντισυμβατικότητα βρίσκονται σε διαρκή εκκρεμότητα.

Εμμονικός ο τραγικός χαρακτήρας στην έντεχνα δομημένη νουβέλα του Ακη Παπαντώνη («Καρυότυπος», εκδ. Κίχλη), υποβάλλει τον εαυτό του στο ίδιο πείραμα στο οποίο υποβάλλει τα ποντίκια του εργαστηρίου του, αναζητώντας στους αυτιστικούς μονολόγους του την προσωπική του αλήθεια στις θολές αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας. Μυθιστορηματική ανάπτυξη της βραβευμένης του ποιητικής συλλογής («Ανεκπλήρωτοι φόβοι», Πολύτροπον 2012) «Η λάσπη» (εκδ. Μελάνι) του νεοεμφανιζόμενου ως πεζογράφου Χρήστου Αρμάντου Γκέζου. Κατά δύο χρόνια μεγαλύτερος ο κεντρικός χαρακτήρας τώρα, μετανάστης δεύτερης γενιάς και, άρα, άπατρις, φυγάς και φοβισμένος, με τη μνήμη να μπαινοβγαίνει από τη βασανισμένη δυτική μεθόριο και να ασθμαίνει στους επιθετικούς μονολόγους του, σαν νέος «ήρωας από το υπόγειο».

Παραμύθι και μυθικοί συμβολισμοί, ονειρική ατμόσφαιρα και στοιχεία μαγικού ρεαλισμού στο πολυφωνικό, τετράπρακτο αφήγημα της Χριστίνας Καράμπελα («Καιροί τέσσερεις», εκδ. Πόλις): ένας γυναικοκρατούμενος Πύργος, η σχέση μητέρας (Δήμητρας) και κόρης (Περσεφόνης), η ζωή, ο θάνατος και η ερωτική αναγέννηση σε μια αέναη διαδοχή όπως οι καιροί/εποχές του τίτλου.

Η Βίκυ Τσελεπίδου στα μικρόσχημα γλαφυρά πεζά της («Ελενίτ», εκδ. Νεφέλη) αποτυπώνει με λοξό ή παραμυθητικό ρεαλισμό μια μεθοριακή ανθρωπογεωγραφία κι έναν κόσμο στα όριά του.

Η σκηνοθέτις του κινηματογράφου Εύη Στεφανή με μικροαφηγήσεις ονειρικής πνοής κυκλώνει με χιούμορ και τρυφερότητα το αλλόκοτο της ζωής και το σκοτάδι της ύπαρξης («Τα μαλλιά του Φιν», εκδ. Πόλις). Σε μια λογοτεχνία όπου το χιούμορ μάλλον αποφεύγεται, δεν μπορεί παρά να υποδεχθεί κανείς με κάποια ανακούφιση τους θραυσματικούς αυτοσχεδιασμούς και τους εύστοχους αφορισμούς της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου («Το παρόν αποτελεί υλικό μυθοπλασίας», εκδ. Πόλις). Οπως λέει η ίδια: «Το καλό με το χιούμορ είναι ότι δεν χρειάζεται καθόλου μα καθόλου να είσαι χαρούμενος για να το κάνεις».