Μελλοντολογικά μυθιστορήματα: τι φοβάται η ανθρωπότητα;

Δεν είναι τυχαίο ότι από τα χρόνια της (οικονομικής) κρίσης της δεκαετίας του 2010 τα ελληνικά μυθιστορήματα που οραματίζονται το μέλλον, στην επικράτεια της επιστημονικής φαντασίας, της δυστοπίας, του φανταστικού, πολλαπλασιάζονται και κάνουν αισθητή την παρουσία τους ως πιθανά σενάρια για ένα αδυσώπητο αύριο. Ετσι, αν διεξέλθουμε τους προβληματισμούς τους, θα μπορέσουμε να εξιχνιάσουμε τι φοβάται σήμερα η ελληνική κοινωνία. Στην ουσία θα δούμε πώς φαντάζεται το μέλλον και πώς πιστεύει ότι σε έναν μελλοντικό κόσμο ολοκληρωτικών αλλαγών και ολοκληρωτικών καθεστώτων η καταστροφή ενδέχεται να είναι ολική.

Πολλοί δοκίμασαν να σκηνοθετήσουν ζοφερές δυστοπίες ή να ζωγραφίσουν μελανές φουτουριστικές σελίδες σε ένα ρεαλιστικό παρόν, να θέσουν τα τωρινά προβλήματα στην υπερβολική τους μεγέθυνση και να κινδυνολογήσουν -ενίοτε με στρατευμένο τρόπο-, προβάλλοντας τους φόβους τους ως δαμόκλειους σπάθες.

Ο Νίκος Μάντης κερδίζει το βραβείο μυθιστορήματος του περιοδικού «Ο αναγνώστης» με την «Αγρια Ακρόπολη» (2013), όπου οι άνθρωποι του 2159 έχουν χωριστεί με επιστημονικό τρόπο (δηλαδή με μια μορφή θετικιστικής ιδεολογίας) σε ανθρώπους (Homo sapiens) και σε υπανθρώπους (Homo neanderthalensis). Στους καιρούς του «γενετικού καπιταλισμού», όπου δοκιμάζονται οι αξίες της ισότητας, όσοι θεωρούνται απόβλητοι, υποβιβάζονται σε ένα υπο-είδος ανάμεσα στον πίθηκο και στον άνθρωπο, χρησιμοποιούνται για χειρωνακτικές εργασίες και γίνονται πειραματόζωα.

Λίγο πριν από τον Ν. Μάντη και σε όλη τη δεκαετία του 2010 η Ιωάννα Μπουραζοπούλου αναδεικνύεται στην πλέον εμβληματική εκπρόσωπο του είδους, με έργα που δεν στηρίζονται (τόσο) στις επιστημονικές κατακτήσεις όσο στις νέες μορφές πολιτικής οργάνωσης. Στο «Τι είδε η γυναίκα του Λωτ;» (2007), μετά από κοσμογονικές γεωγραφικές ανακατατάξεις, αναδύεται ένας νέος μικρόκοσμος, όπου η επιχειρηματικότητα και η μεταδημοκρατία συμπορεύονται, ενώ η εξουσία λειτουργεί με νέους όρους και ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Κι αν εκεί η καταγωγή του μέλλοντος ξεκινά από τα Σόδομα και τη Γόμορρα της παλαιοδιαθηκικής εποχής (με δόσεις Οργουελ και Κάφκα), η πανευρωπαϊκή Συντεχνιακή Δημοκρατία της «Ενοχής της αθωότητας» (2011) χρωστά πολλά στον Μεσαίωνα. Οι πολλαπλές εκδοχές της δημοκρατίας, η ελευθερία και η ανελευθερία, η γνώση και η άγνοια ταλαντεύονται στο εκκρεμές ανάμεσα στην ελεύθερη βούληση και την ασυναίσθητη χειραγώγηση.

Κι έπειτα, η ίδια συγγραφέας καταστρώνει το σχέδιο μιας διεθνικής τριμερούς βαλκανικότητας και το εκτελεί στην τριλογία της «Ο δράκος της Πρέσπας». Από την «Κοιλάδα της λάσπης» (2014) στην «Κεχριμπαρένια έρημο» (2019) και τέλος στη «Μνήμη του πάγου» (2023) οι Ελληνες, οι Βορειομακεδόνες και οι Αλβανοί αντιλαμβάνονται τελείως διαφορετικά τον καιρό των οχθών της λίμνης, εγκλωβίζονται στον θρύλο του δράκου και διαμάχονται σε ένα άνωθεν καθορισμένο μοντέλο επιχειρηματικής εκμετάλλευσης της περιοχής. Ευτυχώς, ο απεγκλωβισμός των λαών από τις προκαταλήψεις τους μπορεί να αποτελέσει τη βάση επανασύνδεσής τους και επανακαθορισμού των διακρατικών σχέσεων.

Το 2017 ο Γιώργος Παναγιωτίδης εκδίδει το «Ισος Ιησούς», όπου διερευνά τα όρια της ανθρώπινης φύσης και της τεχνολογίας μέσα στο πλαίσιο του Μετανθρώπου. Το έργο συνδυάζει την επιστημονική φαντασία με την ποίηση και τη θρησκεία με τη μυθολογία: Ενα μικρό δωδεκαετές αγόρι, που δεν επικοινωνεί ολοκληρωμένα με το περιβάλλον, δοκιμάζεται, σχεδόν σαν πειραματόζωο, να συνδεθεί με έναν νανοϋπολογιστή, τον Ιησού, ο οποίος συνδέεται με έναν μεγαϋπολογιστή, ώστε να καταγράφονται οι σκέψεις του. Το μέλλον, λοιπόν, μπορεί να είναι νευροτεχνολογικό και να δώσει στον άνθρωπο νέες δυνατότητες «αθανασίας».

Από την άλλη, ο Μιχάλης Μακρόπουλος δοκιμάζει το μέλλον σε μερικά από τα βιβλία του, όπως τη νουβέλα «Μαύρο νερό» (2019) και τα διηγήματα «Ιστορίες από ένα περασμένο μέλλον» (2022). Το πρώτο, το οποίο βραβεύτηκε διπλά από τα Κρατικά Βραβεία και τον «Αναγνώστη», αναφέρεται φαινομενικά σε μια εποχή πλήρους οικολογικής καταστροφής, αλλά στην ουσία αυτή ξεπερνιέται με την πίστη στην ιδιαίτερη πατρίδα και την ανθρώπινη αγάπη που ξεπερνά όλα τα εμπόδια. Στη συλλογή διηγημάτων του, απ’ την άλλη, ο συγγραφέας οραματίζεται το αύριο, υποβάλλοντας εναργώς την αίσθηση του ημιθανούς και απαισιόδοξου. Τα σκηνικά του, οι χαρακτήρες του, η άχρωμη γη, ο ολοκληρωτισμός της εξουσίας, η συνθετική τροφή, το διαβρωμένο περιβάλλον, η μοναξιά του Διαστήματος, η κρίση φύλου, η ρομποτική ζωή, ο χρόνος και η επιδίωξη της αθανασίας κ.ά. αναδεικνύουν το δυστοπικό κλίμα μιας ανθρωπότητας που βρίσκεται σε αδιέξοδο, έχοντας απολέσει την απλόχερη καθημερινή της ευτυχία.

Μελλοντολογικό είναι… το μισό μυθιστόρημα της Μαριαλένας Σπυροπούλου «Τάισέ με» (2020), στο οποίο ο Παγκόσμιος Ηγέτης ανατρέπει την καθεστηκυία τάξη κι εγκαθιδρύει ένα γυναικοκρατούμενο καθεστώς, όπου οι γυναίκες εξουσιάζουν και καθορίζουν τη ζωή και την Ιστορία, ενώ οι άντρες περιθωριοποιούνται σε ρόλους οικονόμων, σεξουαλικών διασκεδαστών και ευνούχων συντρόφων ή εξόριστων. Ετσι, με την αντίστιξη του ρεαλιστικού μέρους, όπου πρωταγωνιστεί μια ανασφαλής και αναποφάσιστη κοπέλα, και του φανταστικού με τη μεταφεμινιστική επικράτηση των γυναικών αναδεικνύονται τα διλήμματα της σύγχρονης γυναίκας.

Τέλος, ανάμεσα σε πολλά άλλα, το «Τρότζαν» (2023) του Θανάση Χειμωνά προβλέπει τον «τέλειο» κόσμο του 2073, όπου το politically correct και η cancel culture έχουν διαμορφώσει μια «ιδανική» κοινωνία. Ως άκρως φεμινιστική και προοδευτική έχει καταργήσει τα φύλα, ως ορθολογική έχει απαγορεύσει τις αντίθετες γνώμες, ως δικαιωματίστρια έχει αναγνωρίσει την ισότιμη αξία των ζώων και έχει απαλείψει τις σπισιστικές αντιλήψεις και τις ρατσιστικές εκφράσεις, απαγορεύοντας στους ξένους και στους σωματικά «ελλειμματικούς»… να υπάρχουν!

Σ’ αυτήν τη μικρή, ενδεικτική περιδιάβαση βλέπουμε σημαντικά θέματα του παρόντος που φοβίζουν και που -ακόμα χειρότερα- υποβάλλουν σκέψεις για συνταρακτικά δεινά στο μέλλον. Οι Ελληνες λογοτέχνες δεν φοβούνται λ.χ. μια εισβολή εξωγήινων, όπως το Χόλιγουντ. Περισσότερο ανησυχούν για τον ολοκληρωτισμό, σε μια κοινωνία όπου η ελευθερία (θα) τίθεται υπό συνεχείς αστερίσκους, για την επιβολή της τεχνολογίας, που θα ενσωματώνεται στο ανθρώπινο σώμα και θα το ελέγχει, τη Γενετική, που θα καθορίζει με βάση βιολογικά χαρακτηριστικά την τύχη του καθενός, την ταραγμένη δημοκρατία, που θα κοάζει για τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά στην ουσία θα τα περιορίζει «προς όφελος του κοινωνικού συμφέροντος», τις διαμάχες των λαών και τον οικονομικό παράγοντα, που θα χειραγωγεί όλες τις άλλες δράσεις υπό τον ασφυκτικό βραχίονά του, την οικολογική καταστροφή, που έρχεται δριμεία και θα μας πλήξει ακόμα περισσότερο τα επόμενα χρόνια, τις σχέσεις των δύο φύλων σε μια μεταφεμινιστική εποχή κ.λπ.

Τι κερδίζουν αυτοί οι συγγραφείς ανάγοντας όλα αυτά τα προβλήματα στο μέλλον; Μεταφέροντάς τα σε έναν απώτατο χρόνο, σκέφτονται ανάλογα με όσους ανατρέχουν στο παρελθόν μέσω του ιστορικού μυθιστορήματος για να δοκιμάσουν το θέμα τους σε μιαν άλλη εποχή, όπου μπορούν να το δουν με απόσταση και να ελέγξουν τις ιστορικές του διαστάσεις. Ακόμα περισσότερο, η προβολή στο μέλλον μεγεθύνει τα ζητήματα προς μια απαισιόδοξη συνήθως προοπτική, λειτουργεί δηλαδή ως μια αληθοφανής κινδυνολογία, και επιτρέπει στον αναγνώστη να δει όλα αυτά όχι μόνο από απόσταση αλλά και σαν λογικά επερχόμενα σενάρια. Η προέκταση αυτού που τώρα είναι μικρό σε αυτό που θα γίνει δυνητικά, αν η εξέλιξη έλθει όπως η φαντασία αλλά και οι πιθανότητες την προβλέπουν, θα αναδείξει πολύ πιο εύγλωττα ποια κοινωνία και ποια γη μάς περιμένει.

Η μελλοντολογική λογοτεχνία δίνει ελευθερίες ως προς το πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα αλλά και δεσμεύσεις ως προς την αληθοφάνεια, αφού πρέπει να πειστεί ο αποδέκτης ότι το σενάριο δεν είναι αστρική φαντασμαγορία αλλά υπαρκτός κίνδυνος. Ετσι, δεν βλέπουμε τέρατα και σημεία, δεν μπλεκόμαστε σε μια κινηματογραφικού τύπου εικονοποιία, ούτε -στα καλά τουλάχιστον δείγματα- πέφτουμε μέσα στον πολτό μιας σκόπιμης προπαγάνδας με πολιτικές ή άλλες ιδεολογικές αγκυλώσεις.

Τελικά, τα περισσότερα έργα αποτελούν δυστοπίες παρά ουτοπίες (ή ευτοπίες), λέξη που πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1868 από τον Αγγλο φιλόσοφο John Stuart Mill. Οι συγγραφείς φαντάζονται μια κοινωνία με απάνθρωπες συνθήκες, όσο κι αν η τεχνολογία έχει λύσει πολλά προβλήματα, με ηθική και πολιτική κατάπτωση, με περιορισμένη ατομικότητα και αντίθετα αυξημένη κρατική ή άλλη επιβολή. Το μέλλον φαντάζει δυσοίωνο, ο πλανήτης Γη θα υποστεί τρομερές φυσικές αλλαγές, η κοινωνία θα είναι πιο ρατσιστική και γεμάτη διακρίσεις παρά θα διακρίνεται από ισότητα και ελευθερία, ο άνθρωπος θα εγκλωβίζεται στα δεσμά που ήδη έχουν κατεργαστεί η επιστήμη και η τεχνολογία. Μόνη αισιόδοξη γραφίδα είναι η Ι. Μπουραζοπούλου, που ελπίζει στην αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ των λαών της Βαλκανικής.

Ας ελπίσουμε ότι αυτού του είδους η λογοτεχνία δεν θα επιβεβαιωθεί στην πράξη. Ωστόσο, καλώς υπάρχει για να κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου και να ευαισθητοποιήσει προληπτικά.