Το φευγαλέο, το άρρητο, το πηγαίο

Σήμερα έχουμε για πρώτη φορά στη γλώσσα μας το σύνολο του ισπανόφωνου ποιητικού έργου του νομπελίστα διπλωμάτη από το Μεξικό των θρύλων και των παραγωγικών μύθων Οκτάβιο Πας (1914-1998). Συγκαταλέγεται, ως γνωστόν, στους δημοφιλέστερους συγγραφείς του πλανήτη. Από τις πρώιμες υπερρεαλιστικές ασκήσεις έως τα πολύπτυχα φιλοσοφικά αλλά και αμιγώς πολιτικά ποιήματά του, η ανάγνωση βιώνει κατ’ εξοχήν αισθητική γνώση.

Ο ίδιος, ο οποίος αναρωτιόταν δημοσίως αν ήταν πράγματι Ευρωπαίος ή όχι, επανέρχεται τώρα, με την καθόλα έγκυρη διαμεσολάβηση του έμπειρου Γιώργου Κεντρωτή, να μας θυμίσει, στον υπέρτατο μάλιστα βαθμό, τι σημαίνει, εκτός των άλλων, η διαπολιτισμική συνάντηση της Γηραιάς Ηπείρου με τον αρχαίο, πολύπαθο Ανθρωπο του Μεξικού.

Από τις κρίσιμες εστίες ωσμώσεων-αναφορών-διαλόγων-μεθέξεων, οι οποίες απαντούν η μια μετά την άλλη στο κειμενικό πεδίο, διακρίνονται, μεταξύ άλλων, οι εξής χαρακτηριστικές: η ετυμηγορία του Ηράκλειτου περί της αέναης ροϊκότητας του Σύμπαντος, σε διαλεκτική συνύπαρξη με τον περιφανή αφορισμό του «μεταβάλλον αναπαύεται», η ρηματική ευφορία της Μπάγκαβατ Γκίτα, η περιώνυμη αγωνία της σωκρατικής αυτογνωσίας, οι αντιστικτικές παραβολές του Τσουάνγκ Τζου, η εμμονή του Αμλετ στον εαυτό, η εμφαντική διακήρυξη του ρηξικέλευθου Ντέιβιντ Χιουμ περί της εγγενούς αδυναμίας μας να απαντήσουμε με ειλικρίνεια στο ερώτημα «ποιος είμαι άραγε στ’ αλήθεια;», η συνεπακόλουθη έξοδος από τον μεταφυσικό μας λήθαργο με τον τρόπο του Ιμάνουελ Καντ, η οριακή άρνηση του Αρτουρ Σοπενχάουερ να αποδεχτεί τη φαινομενολογία της περιρρέουσας ατμόσφαιρας ως την οριστική εκδοχή της πραγματικότητας, η διαστολή και η απόλυτη διύλιση της κορυφαίας σημασιολογικά στιγμής από την Εμιλι Ντίκινσον, αλλά και την υφολογικά μεθοδική Βιρτζίνια Γουλφ, η καφκική προσέγγιση του δαιμονικού, η βουδική αντίληψη για την ενοποίηση όλων ανεξαιρέτως των χρόνων σε ένα διαρκές παρόν, το εμβληματικό πείραμα του Εζρα Πάουντ να αποφανθεί μουσικά /διιστορικά και βεβαίως η ορμητική εκφορά του λόγου, όπως απαντά συστηματικά στον τζοϊσικό Οδυσσέα.

Η συνολική ποιητική απόκλιση, την οποία τόσο αποτελεσματικά υποστήριξε ο Οκτάβιο Πας, ενεργεί στην προκειμένη περίπτωση ως να ήταν η καθόλα λυσιτελής απεμπλοκή από την πανθομολογούμενη εξορία της ύπαρξης. Επισημαίνω τις εξής ενδεικτικές ομολογίες του:

«Ο άνθρωπος είναι παντού μόνος. Η μοναξιά όμως του Μεξικανού, κάτω από τη νύχτα που πέφτει βαριά πάνω στο Οροπέδιο όπου κατοικούν ακόμα ακόρεστοι θεοί, είναι αλλιώτικη από τη μοναξιά του Αμερικανού που ’χει χαθεί μέσα σ’ έναν αφηρημένο κόσμο από μηχανές, «συμπολίτες» ηθικές επιταγές. Στο Οροπέδιο του Μεξικού ο άνθρωπος νιώθει μετέωρος ανάμεσα σε γη και ουρανό· αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σε αντικρουόμενες δυνάμεις κι εξουσίες, απλανή βλέμματα, στόματα έτοιμα να τον καταβροχθίσουν. Η πραγματικότητα, ο κόσμος δηλαδή που μας περιβάλλει, είναι αυθύπαρκτος, έχει τη δική του ζωή, δεν είναι δημιούργημα του ανθρώπου, όπως στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Μεξικανός νιώθει ότι τον έχουν ξεριζώσει απ’ τα σπλάχνα αυτής της πραγματικότητας, μιας πραγματικότητας ταυτόχρονα δημιουργικής και καταστροφικής: Μάνας και Τάφου» (βλ. Ο λαβύρινθος της μοναξιάς, εκδόσεις «Αλεξάνδρεια», 1995).

Γι’ αυτό άλλωστε και μας γοητεύει, εκτός των άλλων, αυτή η πηγαία αναμνηστική εκφορά ή να το διατυπώσω αλλιώς, η διακειμενική συμπαθητική αναδρομή, η πηγαία φιλότητα των εν θερμώ αποτυπώσεων και των πολύσημων συμφραζομένων τους, η συγκινησιακή ποιότητα της γραμμένης το 1957 Ηλιόπετράς του, η οποία σημάδεψε όσο λίγα έργα την ισπανόφωνη λογοτεχνία του εικοστού αιώνα.

Διαβάζοντάς την, έχουμε την αίσθηση ότι περιδιαβάζουμε το ίδιο το φιλολογικό, συμπαντικό μας πρόσωπο. Δεν θα συνιστούσε υπερβολή το να θεωρηθεί το έργο αυτό κάτοπτρο των παθών του ανθρώπινου είδους. Στον βαθμό μάλιστα που «η ποίηση είναι ερωτευμένη με τη στιγμή και επιζητεί να την επαναφέρει στη ζωή με το ποίημα· να την αποσπάσει από τον κατακερματισμό και να την τρέψει σε στερεό παρόν», όπως διατείνεται ο ίδιος ο Οκτάβιο Πας, τότε οι πεντακόσιοι ενενήντα ενδεκασύλλαβοι στίχοι της Ηλιόπετρας επείγονται να αποκαταστήσουν, να αναδιανείμουν και να εμπεδώσουν τα διακεκριμένα τιμαλφή του νυν, προτού γίνουν κι αυτά εν τέλει λάφυρα της λήθης. Το φευγαλέο, το σχεδόν άρρητο εκρήγνυται έτσι σε πολλές, συχνότατα απρόβλεπτες, φέτες μηνυμάτων. Επισημαίνω τις ιδιαίτερα χρήσιμες επεξηγήσεις και ερμηνευτικές κατευθυντήριες οδηγίες του Οκτάβιο Πας για τα επιμέρους έργα του, όπως αποθησαυρίζονται στον εν λόγω τόμο. Εγκριτο απόκτημα των φιλαναγνωστών.