Σε ποιον κόσμο ανήκει ο έρωτας

Ο καταξιωμένος Νοτιοαφρικανός συγγραφέας Τζ. Μ. Κούτσι μας έχει παραδώσει πληθώρα μυθιστορημάτων, που εξερευνούν ποικίλα θέματα και η πλοκή των οποίων τοποθετείται σε διάφορες χώρες. Το πλέον πρόσφατο βιβλίο του, ο Πολωνός, είναι μια ερωτική ιστορία που διαδραματίζεται στο μεγαλύτερο μέρος της στην Ισπανία (και πρωτοκυκλοφόρησε στην ισπανική της μετάφραση). Κι ενώ ο έρωτας αποτελεί ίσως τον πιο «κοινό» τόπο στη θεματολογία της λογοτεχνίας, ο συγγραφέας τον προσεγγίζει από ένα αναπάντεχο μονοπάτι.

Οι κεντρικοί ήρωες της ιστορίας είναι δύο: η Ισπανίδα Μπεατρίθ, σύζυγος τραπεζίτη, μεσήλικη αστή, φιλόμουση, μέλος ενός Κύκλου Κονσέρτων που διοργανώνει ρεσιτάλ κλασικής μουσικής στη Βαρκελώνη, και ο Βίτολντ, εβδομηντάρης πιανίστας που έχει κερδίσει φήμη ως ερμηνευτής έργων του Σοπέν. Ο Βίτολντ έρχεται στη Βαρκελώνη, καλεσμένος του Κύκλου Κονσέρτων, και μετά το ρεσιτάλ, η Μπεατρίθ τον καλεί σε δείπνο. Η βραδιά έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας τυπικής ευχαριστήριας διεκπεραίωσης, όμως εκ των υστέρων αποδεικνύεται ότι έχει βάλει τη σφραγίδα της στην καρδιά του Πολωνού πιανίστα, ο οποίος άμα τη επιστροφή του στην πατρίδα, αρχίζει να πολιορκεί την Μπεατρίθ. Η Μπεατρίθ, προσγειωμένη και ρεαλίστρια, αποκρούει σταθερά τις ρομαντικές προτάσεις του Βίτολντ, προσπαθώντας να κατασβέσει με τη στάση της τη φλεγόμενη επιθυμία του ηλικιωμένου θαυμαστή της. Ωστόσο όταν εκείνος έρχεται στη Χιρόνα για να παραδώσει μαθήματα πιάνου, εκείνη, μετά από παράκλησή του, τον επισκέπτεται.

«Αγαπητή κυρία», λέει ο Πολωνός. «Θυμάσαι τον Δάντη, τον ποιητή; Η δική του Βεατρίκη δεν του απηύθυνε ούτε λέξη, και την αγαπούσε σε όλη του τη ζωή»… Αγαπητή κυρία! «Και γι’ αυτό βρίσκομαι εδώ; Για να με πληροφορήσεις ότι σκοπεύεις να με αγαπάς σε όλη σου τη ζωή;» «Η ζωή που μου απομένει δεν είναι και τόσο μεγάλη» απαντάει ο Πολωνός. «Καημένε ανόητε!» θέλει να του πει. «Ηρθες πολύ αργά. Η γιορτή έχει τελειώσει». Κουνάει πέρα δώθε το κεφάλι της. «Είμαστε ξένοι εγώ κι εσύ. Ανήκουμε σε διαφορετικούς κόσμους, διαφορετικά βασίλεια. Εσύ ανήκεις σε έναν κόσμο με τον Δάντη και τη Βεατρίκη σου, εγώ ανήκω σε έναν κόσμο που έχω συνηθίσει να αποκαλώ αληθινό».

Ομως αυτοί οι ξένοι, αυτοί οι δύο κόσμοι, θα έρθουν για λίγο κοντά. Ολο το βιβλίο μοιάζει να εξερευνά αυτό το ερώτημα: τελικά ο έρωτας σε ποιον κόσμο ανήκει, σε αυτόν της λογοτεχνίας και του ρομαντισμού ή σε αυτόν της πραγματικότητας; Στον κόσμο της Βεατρίκης ή σε αυτόν της Μπεατρίθ; Και τι συμβαίνει όταν αυτοί οι δύο κόσμοι διασταυρώσουν τις ράγες τους;

Το μυθιστόρημα επιλέγει να θέσει ερωτήματα μάλλον παρά να τα απαντήσει. Ο ίδιος ο τριτοπρόσωπος αφηγητής μοιάζει κι εκείνος να στοχάζεται παρά να γνωρίζει. Παρακολουθεί και μεταδίδει τα τεκταινόμενα από την οπτική γωνία της Μπεατρίθ, όμως το φως που ρίχνουν οι σκέψεις της είναι απατηλό. Αλλού στοχεύει η βούλησή της και αλλού καταλήγουν οι πράξεις της. Εν ολίγοις, διαπιστώνουμε πως οι συνειδητές επιλογές των ηρώων αποδεικνύονται λιγότερο σημαντικές από τις ασυνείδητες. Τα λόγια που ανταμείβουν, λιγότερο σημαντικά από τις σιωπές τους. Η κατανομή της δύναμης ανάμεσά τους παραπειστική κι ευμετάβλητη.

Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που, παρά το ευσύνοπτο μέγεθός του, είναι βαθύ και στοχαστικό. Η ερωτική ιστορία που αφηγείται δεν προσφέρεται για εύκολη ταύτιση ή δυνατές συγκινήσεις. Ο συγγραφέας έχει επιλέξει μια αποστασιοποιημένη και ψύχραιμη ματιά, όμως γι’ αυτό και αιχμηρή, διεισδυτική. Τα έξι κεφάλαια που το απαρτίζουν χωρίζονται κι αυτά σε μικρότερες ενότητες, άλλοτε ολιγοσέλιδες, άλλοτε σε μέγεθος παραγράφου, ενίοτε και λίγων σειρών. Ο τεμαχισμός αυτός της ροής επιτείνει την αίσθηση της απόστασης, της αποσπασματικότητας, της αδυναμίας εν τέλει να συντεθεί με απόλυτη συνοχή και σαφήνεια όλη η αλήθεια για την ιστορία, ένα μεγάλο και σημαντικό κομμάτι της οποίας μένει ανείπωτο, πίσω και ανάμεσα στις γραμμές, ίσως και κατόπιν της τελευταίας τελείας.

Ο Κούτσι στα ογδόντα τρία του χρόνια, βραβευμένος με διάφορα λογοτεχνικά βραβεία, μεταξύ των οποίων το Booker (το οποίο, σημειωτέον, του απονεμήθηκε δύο φορές) και το Νόμπελ, μας παραδίδει μέσω της επιμελημένης μετάφρασης της Χρ. Σωτηροπούλου ένα μικρό κομψοτέχνημα με επίκεντρο το μυστήριο του έρωτα αλλά και αυτό του θανάτου, που σφραγίζουν το ένα το άλλο.