Ενας άλλος Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος

«Η καμένη βάτος», «Πιο βαθιά κι απ’ την άβυσσο», «Χωρίς τέλος». Αυτή είναι η σειρά των τίτλων στην τριλογία «Δάκρυ στον ωκεανό» που έγραψε ο Μάνες Σπέρμπερ μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δημιουργώντας μια πλατιά τοιχογραφία μέσω της οποίας προσπάθησε να καταγράψει τη μοίρα των κομμουνιστών που διαφώνησαν με τον Στάλιν. Τα τελευταία δύο χρόνια οι εκδόσεις Καστανιώτη έχουν αναλάβει την πρωτοβουλία να παρουσιάσουν το «Δάκρυ στον ωκεανό» στο ελληνικό κοινό, σε μετάφραση Εμης Βαϊκούση.

Η αναλυτική εργοβιογραφία του Σπέρμπερ στο τέλος του βιβλίου παρέχει πληροφορίες για την πολυκύμαντη ζωή του. Γεννήθηκε το 1905 στο κομμάτι της Αυστροουγγαρίας που σήμερα ανήκει στην Ουκρανία, γιος μιας εύπορης εβραϊκής οικογένειας. Μετά την οικογενειακή μετοίκηση στη Βιέννη και την οικονομική καταστροφή στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Σπέρμπερ έγινε μαθητής του μεγάλου ψυχολόγου Αλφρεντ Αντλερ.

Διαφώνησε με τον δάσκαλό του το 1932 εξαιτίας της προσπάθειας που έκανε να συνδέσει ατομική ψυχολογία και μαρξισμό. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1937, αποχώρησε από το Κομμουνιστικό Κόμμα διαφωνώντας με τις σταλινικές διώξεις. Μετά τον πόλεμο έζησε στο Παρίσι έως τον θάνατό του το 1984.

Στο πρώτο μέρος της τριλογίας του Σπέρμπερ αναφέρεται στις δίκες της Μόσχας και τον αντίκτυπό τους στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Η «Καμένη βάτος» περιγράφει την πάλη στους μηχανισμούς, την τιμωρητική μανία των Σοβιετικών προς όσους αποχώρησαν και την ασφυξία που ένιωσαν οι τελευταίοι, παγιδευμένοι μεταξύ ναζισμού και σταλινισμού. Το «Πιο βαθιά κι απ’ την άβυσσο» έχει θέμα του την αρχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την προσπάθεια να παλέψουν κόντρα στους ναζί. Με το κλείσιμο της τριλογίας ο Σπέρμπερ συνεχίζει την ιστορία του τονίζοντας πλευρές της σύγκρουσης που συχνά παραβλέπονται.

Το «Χωρίς τέλος» ξεκινάει με το ερώτημα αν η προσήλωση στους αγαπημένους ανθρώπους είναι σημαντικότερη από τη συνεχή συμμετοχή στον αγώνα, ειδικά όταν είναι ξεκάθαρο ότι η προσωπική αυτοθυσία δεν θα προσφέρει τίποτα. Συνεχίζεται με το δίλημμα ως προς τον τρόπο της συμμετοχής σε έναν πόλεμο όπως ο Β΄ Παγκόσμιος. Η ταξιαρχία Ντγιούρα που δημιουργείται στην Κροατία βρίσκεται μεταξύ διασταυρούμενων πυρών.

Εχουν σχηματιστεί για να πολεμήσουν τις δυνάμεις του Αξονα, όμως δεν μπορούν να ελπίζουν σε διεθνή βοήθεια αφού Αγγλοι και Αμερικανοί υποστηρίζουν το παλιό καθεστώς. Δεν μπορούν να συνεργαστούν ούτε με τον φιλοσοβιετικό, κομμουνιστικό στρατό του Τίτο, αφού σε περίπτωση επικράτησής του θα είναι τα πρώτα θύματα ως αντιφρονούντες. «Ακόμα και στα παραμύθια δεν έχει γίνει ποτέ οι σπόροι το στάρι να λιώσουν τις πέτρες του μύλου», συνοψίζει το αδιέξοδο ο κεντρικός ήρωας Ντόινο Φάμπερ.

Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζεται όταν η δράση μεταφέρεται στην Πολωνία και εισάγεται το ζήτημα του αντισημιτισμού. Ο Σπέρμπερ τολμά να μιλήσει όχι μόνο για τη συστηματική εξόντωση των εβραϊκών κοινοτήτων από τους ναζί αλλά και για τον ρατσισμό των Πολωνών γειτόνων τους που πολεμούν για την απελευθέρωση της χώρας. Ταυτόχρονα το «Χωρίς τέλος» είναι κριτικό απέναντι στη νοοτροπία μιας μερίδας Εβραίων μπροστά στην επερχόμενη καταστροφή.

Παραμένουν παθητικοί, προσκολλημένοι στις γραφές, αγνοούν τις προειδοποιήσεις όσων τους υποδεικνύουν για το ναζιστικό σχέδιο εξόντωσής τους, σκέφτονται ακόμα και να αλλάξουν πίστη για να επιζήσουν. «Φοβόντουσαν να πεθάνουν, φοβόντουσαν και να ζήσουν», καταλήγει ο Σπέρμπερ. Οι θύτες τους είναι ένοχοι για τα εγκλήματα που έκαναν, όμως ο συγγραφέας δεν εξαιρεί από την ευθύνη και τα θύματα επειδή δεν επιδίωξαν να αντισταθούν περισσότερο δυναμικά. Η επικείμενη ειρήνη γεννά νέα ερωτήματα στον Φάμπερ.

Η χαρά για τη νίκη καλύπτεται από τη θλίψη για τους χαμένους συντρόφους. Ταυτόχρονα, άλλοι αντιρρησίες επιστρέφουν στη θαλπωρή του κομμουνιστικού κόμματος για να δρέψουν ένα κομμάτι από τα μεταπολεμικά λάφυρα.

Ο Σπέρμπερ δεν έχει κάποια πολιτική λύση να προτείνει. Θαυμάζει όσους μπορούν να δουν με αισιοδοξία το τέλος του πολέμου, εστιάζοντας στο προσωπικό, ο ίδιος όμως παραμένει μελαγχολικός. Η απαισιοδοξία του συγγραφέα μπορεί να θεωρηθεί αποτέλεσμα του Ψυχρού Πολέμου που κλιμακωνόταν την εποχή που ολοκλήρωνε την τριλογία (1951).

Ο φόβος για μια νέα σύγκρουση μεταξύ των νικητών διατρέχει τις τελευταίες σελίδες. Η αντιμετώπιση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ως προπομπού ενός τρίτου, υπό την επιρροή της νοοτροπίας του Ψυχρού Πολέμου, καθιστούν το «Δάκρυ στον ωκεανό» έργο-σταθμό για την κατανόηση των τομών που καθόρισαν τον 20ό αιώνα.