Ενα καντίς για τη γενέθλια πόλη

Είναι γνωστό ότι τα μέλη της μακραίωνης εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης είχαν μια ιδιαίτερη ταυτότητα και αισθάνονταν, τουλάχιστον μέχρι την εποχή της εκτόπισης και της γενοκτονίας, «Θεσσαλονικείς Εβραίοι». Οταν, για παράδειγμα, ο Βιντάλ Ναούμ, πατέρας του Γάλλου διανοούμενου Εντγκάρ Μορέν, καλείται από τις γαλλικές αρχές, δηλώνει απερίφραστα Σαλονικιός (Salonicien) και επιμένει σε σημείο που κοντεύει να τρελάνει τον Γάλλο αστυνομικό (βλ. Ε. Μορέν, «Ο Βιντάλ και οι δικοί του», Επίκεντρον, 2011).

«Σαλονικάι», δηλαδή Σαλονικιός, «στα εβραϊκά πάει να πει άντρας ρωμαλέος και εύστροφος» μας θυμίζει ένας άλλος, κατάδικός μας Σαλονικιός, ο Αλμπέρτος Ναρ (1947-2005), στο ομώνυμο διήγημα που δίνει και τον τίτλο στη συγκεντρωτική έκδοση των πεζογραφημάτων του. Η χαμηλών τόνων γραφή του Ναρ, που γνωρίσαμε στις συλλογές «Σε αναζήτηση ύφους» (1991, 1997) και «Σαλονικάι» (1999), τώρα, σε ενιαίο τόμο, πλαισιωμένη με συγκινητικό επικήδειο του αδελφικού φίλου, Θωμά Κοροβίνη, και σεμνό επίμετρο της οικογένειας Ναρ.

Και ο Αλμπέρτος, γιος Σεφαραδιτών που διέφυγαν τη φρίκη, «τέκνο του 115210 και της 40041» και «στερνός γόνος μιας προσφυγιάς που άραξε στον τόπο αυτό, με την ψυχή στο στόμα», μας συστήνεται, εκ νέου, δέκα χρόνια μετά την οριστική ενσωμάτωσή του («χους εκ χοός και σαρξ εκ σαρκός») στο σώμα της γενέθλιας πόλης: «Ο παππούς λοιπόν ήταν ψαράς, ο πατέρας μου μαραγκός και η μάνα καπνεργάτισσα. Αυτός ο τίτλος μου, αυτές οι περγαμηνές μου και δεν μπορώ να σταθώ πουθενά χωρίς να τις μνημονεύσω».

«Αναντάν μπαμπαντάν προλετάριος» και Σαλονικιός, ο Ναρ ανήκει στην πρώτη γενιά του Μεταπολέμου· «μεστώνει στην ατμόσφαιρα της μετεμφυλιακής Ελλάδας» και διανύει την εφηβεία του μέσα στην «καταλυτική δεκαετία του ’60». Από τη Φιλοσοφική, επιπλοποιός στην οικογενειακή επιχείρηση και γραμματέας της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης· σύντομα και ο επίσημος λαογράφος της.

Οι μελέτες του για τις συναγωγές της πόλης και τα εβραϊκά τραγούδια (με πρόλογο του έτερου Σαλονικιού περιπατητή και δασκάλου Γιώργου Ιωάννου) και τα σχετικά άρθρα του («Κειμένη επί ακτής θαλάσσης», 1997) φωτίζουν την ιστορική διαδρομή του εβραϊσμού της πόλης, ενώ οι «Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα» (1998, σε συνεργασία με την Ερικα Κούνιο Αμαρίλιο) καλύπτουν ένα μεγάλο κενό στην αποτύπωση της γενοκτονίας.

Τακτικός συνεργάτης των εφημερίδων «Μακεδονία» και «Θεσσαλονίκη», αναζητά το ύφος του ως πεζογράφος (αρχικά στο περιοδικό «Το δέντρο» και μετά στην «Παραφυάδα» και στην τρίτη διαδρομή του «Τραμ») την εποχή ακριβώς που η Θεσσαλονίκη δεξιώνεται το σεφαραδίτικο παρελθόν της, αλλά και η οδυνηρή μνήμη φαντάζει έτοιμη να αναδυθεί και να διεκδικήσει μια θέση στην ελληνική συλλογική συνείδηση.

Η πεζογραφία του Ναρ έχει ως θέμα τη σταδιακή διαμόρφωση ενός ανώνυμου αφηγητή (του νεαρού συνήθως Αλμπέρτου) που ενηλικιώνεται στη μεταπολεμική Θεσσαλονίκη, αποτυπώνει με βιωματικές ιστορίες τη Θεσσαλονίκη του ’60 και καταγράφει τις τελευταίες αναμνήσεις μιας πόλης που διατηρούσε τον εβραϊκό χαρακτήρα της.

Συντονισμένος με τη μυστική πολυαγαπημένη πολιτεία, αφουγκράζεται την ιστορία των δρόμων της και ακολουθεί, με μουσική υπόκρουση αγαπημένα λαϊκά και πονεμένα ρεμπέτικα, τα ίχνη που άφησαν οι ατέλειωτες βόλτες των κατοίκων της: από το λιμάνι στον Λευκό Πύργο, από την πλατεία Ελευθερίας στα «Κούτσουρα» του Δαλαμάγκα και τα «Λεμονάδικα» και από τα παραβαρδάρια και την Κολόμβου στα παλιά στοιχειωμένα κτίρια της πόλης.

Ξεφυλλίζοντας σαν τον αφηγητή στο διήγημα («Το παλιό τρελοκομείο») παλιά χαρτιά, σκονισμένα βιβλία και άλλοτε οικογενειακές φωτογραφίες, επιστρέφει συνεχώς με τα σύντομα, συχνά λυρικά και πάντα απέριττα αφηγήματά του εκεί όπου «συντελέστηκε η υπέρτατη Υβρις, για να αναζητήσει εναγώνια το όραμα της υπέρτατης Κάθαρσης».

«Φτου σου, ξεφτιλισμένε!» πετάει κατάμουτρα κάποιος στον βαρκάρη που πρόδωσε έναν Εβραίο κατά την προσπάθειά του να το σκάσει από την πόλη («Επεισόδιο»). «Το τηλέφωνό μου είναι, κουκλίτσα μου. Το σημείωσα εδώ για να μην το ξεχάσω» απαντά η μητέρα στην ερώτηση για τον αριθμό στο χέρι («Σπαράγματα»). Πόσο τραγικός ο εγκλεισμός των πρώτων εκτοπισμένων που επιστρέφουν από τα στρατόπεδα στο παλιό τρελοκομείο της πόλης όταν κανείς δεν μπορεί να πιστέψει τις διηγήσεις τους; («Το παλιό τρελοκομείο»).

Χαμηλόφωνο θρήνο, «σαν να ασκείσαι σε ταξίμι μακρόσυρτο και παραπονιάρικο» χαρακτηρίζει ο αφηγητής, σε μια από τις πολλές αποστροφές εις εαυτόν, την προσπάθειά του να αναστήσει τις «μνήμες ενός κόσμου δικών του ανθρώπων» («Η πόλη μου, οι ρίζες μου») και δεν έχει άδικο, αφού πρόκειται για μια πεζογραφία που απαντά με βαθιά ανθρωπιά και απέραντη αγάπη για τη ζωή στην παράλογη βία της Ιστορίας, στο οριακό και ακραίο γεγονός που διαστρέβλωσε κάθε αντίληψή μας για την πραγματικότητα.

«Ρημαγμένη μάνα, πατέρα, δικοί μου, ρημαγμένα παιδιά, ρημαγμένα κορίτσια, ρημαγμένη Σαλονίκη… Θέλημα θεού και ανεξερεύνητες οι βουλές του. Μην τα ψάχνεις…» Πώς αντέχεις, λοιπόν, το τιτάνιο βάρος της εμπειρίας του στρατοπέδου και την ανάγκη απόδοσής της;

Ισως μόνο ξαναλέγοντας τις παλιές ιστορίες παραδομένος στην παραμυθία της αφήγησης. Αναβιώνοντας και επαναλαμβάνοντας τις παλιές ιστορίες σαν επιμνημόσυνη προσευχή. Πάμε πάλι: «Η μάνα σου ήταν καπνεργάτισσα, ο πατέρας σου μαραγκός και οι παππούδες σου ψαράδες. Κι εσύ φωνή βοώντος, κύμβαλο αλαλάζον» στους αιώνες των αιώνων…