Η Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν το στρατιωτικό κέντρο του Μακεδονικού Μετώπου απέναντι στους Γερμανούς και στους Βούλγαρους της Αντάντ. Απέκτησε όμως και έναν σημαντικό ρόλο και στα εγχώρια πράγματα, αφού εκεί εκδηλώθηκε το κίνημα της Εθνικής Αμυνας του Βενιζέλου το 1917 που έλυσε το ζήτημα της εισόδου της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της δυτικής συμμαχίας.
Η συγκυρία αυτή είναι το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εκτυλίσσεται το μυθιστόρημα του Γάλλου συγγραφέα Ζαν-Ζοζέ Φραπά, «Στη Θεσσαλονίκη - υπό το βλέμμα των θεών», που κυκλοφόρησε στο Παρίσι το 1917. Ο συγγραφέας το διάστημα 1915-1917 υπηρετούσε στα υψηλά κλιμάκια της γαλλικής Στρατιάς της Ανατολής στην Θεσσαλονίκη και έτσι είχε μια ευρεία θέαση των πραγμάτων της πόλης. Ο ήρωας του μυθιστορήματός του όμως δεν είναι κάποιος στρατιωτικός, αλλά ένας νεαρός λούστρος, ο Ισμαήλ, ο οποίος μάλιστα αγνοεί τους πραγματικούς γονείς του και την εθνοτική τους καταγωγή.
Μεγαλωμένος από έναν Τούρκο αχθοφόρο, κινείται στο κέντρο της πόλης και με τη δουλειά του έρχεται σε επαφή με πολλούς χαρακτηριστικούς τύπους της Θεσσαλονίκης της εποχής, όπως αξιωματικούς διαφόρων στρατών, εμπόρους και επιτήδειους ποικίλων εθνοτήτων και εκπροσώπους των κυρίαρχων θρησκειών. Ο νεαρός, βλέποντας τη σημασία του πλούτου στην κοινωνία και στη ζωή, αποφασίζει να γίνει πλούσιος και προσπαθεί να βρει τους κατάλληλους τρόπους γι’ αυτό. Αρχικά επιλέγει να «κατασκευάσει» την εθνοτική του καταγωγή και να ενταχθεί στην αντίστοιχη ομάδα της Θεσσαλονίκης.
Ετσι, μετά από διαδοχικές συζητήσεις με έναν Ελληνα παπά, έναν μουσουλμάνο χότζα και έναν Εβραίο ραβίνο, εντάσσεται στην εβραϊκή κοινότητα, αφού έτσι θα έχει τη δυνατότητα, σύμφωνα πάντα με την αφήγηση, να επιλέξει όποια δυτικοευρωπαϊκή υπηκοότητα θα του είναι πιο χρήσιμη.
Ιδιαίτερα προκλητικά ο ήρωας και ο συγγραφέας του επιλέγουν το ανήκειν σε μια εθνοτική ομάδα χωρίς κανένα ρομαντικό και ιδεαλιστικό κριτήριο, παρά μόνο αυτό της προοπτικής της οικονομικής και κοινωνικής ανόδου. Ο Ισμαήλ αρχικά εργάζεται ως κράχτης στο κατάστημα ενός Εβραίου εμπόρου και σταδιακά, μέσω της μικρής ερωμένης του και της αδελφής της, εμπλέκεται στα κυκλώματα της πορνείας που ανθούσε τότε στη Θεσσαλονίκη λόγω της συγκέντρωσης πολλών στρατευμάτων.
Παράλληλα συμμετέχει σε αρκετές παράνομες δοσοληψίες, όπως το λαθρεμπόριο, γίνεται πληροφοριοδότης και πράκτορας των γαλλικών υπηρεσιών και σιγά σιγά αναλαμβάνει και πολλές προμήθειες υλικών διαφόρων στρατιωτικών μονάδων. Με αυτούς τους τρόπους ο Ισμαήλ, Ισραήλ ως Εβραίος πλέον, πλουτίζει και γίνεται δεκτός στην ανώτερη εβραϊκή κοινωνία της Θεσσαλονίκης και μαζί με την ερωμένη του ετοιμάζονται να φύγουν από την ταραγμένη και μίζερη Μακεδονία στην Ιταλία η σε κάποια άλλη δυτική χώρα.
Ο Ζαν-Ζοζέ Φραπά αναπτύσσει την εξιστόρησή του γύρω από αυτόν τον μυθοπλαστικό άξονα. Βέβαια η αφήγησή του δεν διεκδικεί δάφνες υψηλής λογοτεχνικής αξίας. Παρ’ όλο όμως που είναι σχετικά απλοϊκή και ευθύγραμμη και η πλοκή της προβλέψιμη και μάλιστα με μια εξωφρενική ευκολία στην επίτευξη των στόχων των ηρώων της έχει μια συνεκτική δομή και αβίαστη ροή. Το μυθιστόρημα όμως έχει πολλαπλό ενδιαφέρον. Αφενός αποδίδει την εικόνα τής τότε Θεσσαλονίκης με τα πολλά ξένα στρατεύματα, τους δρόμους της, τα πορνεία και τα κέντρα διασκέδασης και τους άλλους χώρους της, τις προβληματικές συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης του πληθυσμού της και βέβαια την κοινωνική και οικονομική κίνησή της.
Αναδεικνύει δε τον πολυεθνικό και πολύγλωσσο χαρακτήρα της και καταγράφει ακροθιγώς τη μετάβασή της από την οθωμανική πολιτική και θρησκευτική κυριαρχία στην ελληνική. Αφετέρου το μυθιστόρημα αποτυπώνει και προσλαμβάνει τη Θεσσαλονίκη που τότε θεωρούνταν μια πόλη της Ανατολής με τον τρόπο και τα στερεότυπα της οριενταλιστικής οπτικής, όπως τη μελέτησε κυρίως ο Εντουάρντ Σαΐντ.
Ο συγγραφέας είναι έκδηλα υποτιμητικός και ειρωνικός απέναντι στην πόλη και κυρίως στους Ελληνες, Τούρκους και Εβραίους κατοίκους της, αναπαράγοντας μάλιστα τα διάφορα αντισημιτικά κλισέ, παρ’ όλο που το αρνείται στον πρόλογό του. Αναπλάθει ακόμα μια κοινωνία με τον υποτιθέμενο «ανατολικό» αισθησιασμό της και χωρίς ηθικά όρια, αφού η πορνεία και οι παρανομίες είναι πλήρως αποδεκτές ως μέσο πλουτισμού. Ανάλογοι με αυτές τις αντιλήψεις είναι και οι χαρακτήρες του Ισμαήλ και της ερωμένης του Αϊσέ, που θεωρούν απόλυτα φυσιολογικό τον τρόπο ζωής τους. Παρ’ όλα αυτά το εξωτερικό βλέμμα του Φραπά και του μυθιστορήματός του συνεισφέρει στην κριτική αντιμετώπιση της εγχώριας πολιτισμικής παρελθοντικής αυτοεικόνας.
Το μυθιστόρημα μεταφράστηκε σε καλά και ρέοντα ελληνικά από τον Σάκο Οικονομόπουλο, ο οποίος στο επίμετρό του καταγράφει την αποτύπωση της Θεσσαλονίκης εκείνης της ιστορικής περιόδου της σε μια σειρά γαλλικών αφηγημάτων, μυθοπλαστικών ή χρονικών, και επιπλέον διανθίζει το κείμενο με φωτογραφίες της εποχής.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας