Το 2001 διοργανώθηκε στην Αθήνα ένα συμπόσιο για τον Νατουραλισμό, όπου μεταξύ άλλων μια ανακοίνωση φώτισε τον «Ζητιάνο» του Ανδρέα Καρκαβίτσα (ένα μυθιστόρημα που δεν με είχε πείσει ώς τότε) με τα εργαλεία της δαρβινικής θεωρίας.
Ο Τζιριτόκωστας, εξηγούσε, είναι το προσαρμοστικό πλάσμα που κάνει ό,τι μπορεί για να επιβιώσει και καπάτσος ων τα καταφέρνει(!). Ομιλήτρια ήταν η Τζίνα Πολίτη, που πήρε ένα κλασικό, αλλά πιθανόν πεπερασμένο σε ερμηνείες, βιβλίο και το απογείωσε, επιχειρώντας μια νέα προσέγγιση της φαινομενικά στατικής πρώτης ύλης. Ακόμα περισσότερο από την ανάλυση ενός έργου, ήταν ο κοφτερός και καίριος λόγος της που έδειξε τι σημαίνει φιλολογική σκευή, τι οξεία σκέψη, τι δυνατό πνεύμα, τι χρήση της θεωρίας για να ξαναγευτούμε δυναμικά τη λογοτεχνία.
Ο θάνατός της, όπως συμβαίνει συχνά, έρχεται να σπείρει απολογισμούς, όχι όμως συμβατικούς κι από υποχρέωση, αλλά από βαθύ σεβασμό σε ένα τιτάνιο έργο. Γεννήθηκε το 1930, σπούδασε αγγλική φιλολογία στις ΗΠΑ, εκπόνησε τη διατριβή της στο Cambridge, ακολούθησε πανεπιστημιακή καριέρα καταρχήν στην Αγγλία και τελικά, από το 1980 έως το 1997, στη Θεσσαλονίκη.
Καθηγήτρια, λοιπόν, και μεταφράστρια και συγγραφέας και αριστερή διανοούμενη έμπλεξε το λογοτεχνικό με το πολιτικό και τον λόγο με την εξουσία ή την αντίδραση σ’ αυτήν. Η ίδια πέθανε σε βαθιά γεράματα, αλλά όλοι εμείς, που είμαστε ευγνώμονες στην πολύχρονη διδακτική και κριτική παρουσία της, κρατάμε τα έργα της.
Φυσικά, ξεκίνησε με μελέτες και άρθρα στην αγγλική λογοτεχνία, με αφετηρία τη διατριβή της που μεταφράστηκε στα ελληνικά το 2018: «Το μυθιστόρημα και οι προϋποθέσεις του» (νήσος), όπου αναλύονται οι αλλαγές στην εννοιολογική δομή του αγγλικού μυθιστορήματος μέσα στον 18ο και 19ο αιώνα.
Εκτοτε, πάντα στο πλαίσιο της αγγλόφωνης πεζογραφίας, έγραψε «Δοκίμια για το ιστορικό μυθιστόρημα» (Αγρα, 2004), εστιάζοντας κυρίως στα έργα του πρωτοπόρου του είδους Walter Scott. Με την πλατιά ματιά της μίλησε επίσης για τον James Joyce, τον Samuel Beckett («Στα όρια της γραφής», Αγρα, 1999), τον William Shakespeare και άλλους, από το 1593 μέχρι τον 19ο αιώνα στο «Περι-διαβάζοντας την αγγλική λογοτεχνία» (Αγρα, 2008). Τέλος, από τη βρετανική νήσο ανοίχτηκε στα παγκόσμια γράμματα, από τον Λέοντα Τολστόι και τον Φραντς Κάφκα μέχρι τον Ζάουμε Καμπρέ.
Και καθόλου παραδόξως, η καθηγήτρια πλούτισε το αναγνωστικό νυστέρι μας με λεπίδες για τη νεοελληνική λογοτεχνία, τόσο στην ποίηση (Αν. Κάλβος, Οδ. Ελύτης) όσο και στην πεζογραφία (Αλ. Παπαδιαμάντης, Δ. Δημητριάδης, Θ. Βαλτινός, Ν. Καζαντζάκης, Αγγ. Τερζάκης. Μ. Καραγάτσης, Στρ. Τσίρκας. Γ. Πάνου, Ρ. Γαλανάκη, Γ. Κιουρτσάκης, Θ. Χειμωνάς κ.ά.). Τα σχετικά βιβλία της («Συνομιλώντας με τα κείμενα», Αγρα, 1996, «Η ανεξακρίβωτη σκηνή», Αγρα, 2001, «Περί αμαρτίας, πάθους, βλέμματος και άλλων τινών», Αγρα, 2006, και «Οι αιώνιες φωλεές της επιστροφής στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη», Αγρα, 2013) χρησιμοποιούν πλευρές της συνεχώς εξελισσόμενης θεωρίας της λογοτεχνίας για να ανακινήσουν «φθαρμένα» κείμενα με νέες συνταγές αναγνωστικής γευσιγνωσίας.
Τι την έκανε τελικά να ξεχωρίζει; Καταρχάς, αυτό που έγραψα ακριβώς πριν, η πολύπλευρη γνώση της θεωρίας της λογοτεχνίας και κυρίως η ουσιαστική χρήση της στο ξεκλείδωμα των κειμένων. Ο δαρβινισμός όχι μόνο στον «Ζητιάνο» αλλά και στη «Φόνισσα» ξαναφωτίζει τον παλμό της ηρωίδας, η ιστορική μνήμη ειδικά στη συλλογική μορφή της καταξιώνει την «Ορθοκωστά», η ιδεολογία της αυθεντικότητας ξεδιπλώνει πτυχές του «Ζορμπά», η μετανεωτερικότητα ανοίγει τον «Κίτρινο φάκελο» κ.λπ.
Ολα αυτά φωνάζουν δυνατά ότι κάτω από το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης υπάρχουν δεύτερα και τρίτα που, αν τα ανακαλύψουμε, θα συνειδητοποιήσουμε το απίστευτο και αστείρευτο βάθος της λογοτεχνίας.
Από την άλλη, η συγκριτική σκέψη της Τζίνας Πολίτη, θωρακισμένη από τη συνθετική ικανότητά της, δεν αναλύει απλώς ένα έργο ως προς το εννοιολογικό περιεχόμενό του, αλλά συνεκτιμά πολλά μαζί σε μικρές ή μεγάλες συνομαδώσεις, που επαγωγικά εξάγουν ευρύτερα συμπεράσματα.
Οι πολυάριθμοι λ.χ. πεζογράφοι του 18ου και 19ου αιώνα δείχνουν, αν συνεξεταστούν, πόσο το ανερχόμενο είδος του μυθιστορήματος στην Αγγλία επιχείρησε και πέτυχε σημαντικές αλλαγές που το καταξίωσαν. Τα μεμονωμένα έργα είναι καμπές ή λοφίσκοι σε μια λογοτεχνική ενδοχώρα η οποία συναπαρτίζεται από πολλά τοπόσημα, που συλλειτουργούν, όσο κι αν το καθένα προχωρά λίγο περισσότερο την κοινή πορεία.
Η Τζίνα Πολίτη δέσποσε στα ελληνικά γράμματα περίπου τρεις δεκαετίες και συνεχίζει να είναι παρούσα μέσα από τα μελετήματά της, τα οποία κοσμούν τη φιλολογία και την ορθώνουν σε πρωτεργάτρια στην εξόρυξη νοήματος στον σύγχρονο κόσμο.
Sic itur ad astra.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας