Στο παράλληλο σύμπαν του λόγου

Στα μέσα της δεκαετίας του 1960, ο Ρολάν Μπαρτ δίνει στο Παρίσι ένα πρωτοποριακό σεμινάριο για την αρχαία ρητορική, το οποίο προστίθεται στην πρόσφατη ακόμα τότε ανάκαμψη του ενδιαφέροντος για ένα παλαιόθεν παραγνωρισμένο αντικείμενο: από τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας, η θεωρία του επιχειρήματος είχε ξανάρθει στο προσκήνιο των επιστημών του ανθρώπου, ως μεταγλώσσα για όλα εκείνα τα είδη του λόγου που άφηναν στην άκρη τόσο η τυπική όσο και η «μεταφυσική» λογική (χονδρικά, η αναλυτική και η ηπειρωτική φιλοσοφική παράδοση), εξέλιξη που είχε με τη σειρά της εποικοδομητικές και αποδομητικές συνέπειες: αφενός, οδήγησε σε μια ειδική συστηματοποίηση του λόγου του Δικαίου (κυρίως μέσω των εργασιών του Χαΐμ Περελμάν) και, αφετέρου, υπό την άμεση ή έμμεση επίδραση του ύστερου Βιτγκενστάιν, συνέβαλε στην έσωθεν διάρρηξη των «μεγάλων αφηγήσεων» της φιλοσοφίας και των ανθρωπιστικών επιστημών, από κοινού με άλλες, ανεξάρτητες κινήσεις που, στην κυρίαρχη γαλλική εκδοχή τους, ομαδοποιούνται συνήθως κάτω από την ετικέτα του μεταδομισμού.

Η πρωτοτυπία του Μπαρτ είναι εν προκειμένω διπλή, καθώς η πρόθεσή του είναι και εποικοδομητική και αποδομητική την ίδια στιγμή. Θεματοποιώντας την αρχαία ρητορική (σε αυτό το «μνημονικό βοήθημα» που πρωτοδημοσιεύτηκε μόλις το 1970 στο σημαντικό περιοδικό Communications και παρουσιάζεται στα ελληνικά από τις νέες εκδόσεις Petites Maisons, σε υποδειγματική μετάφραση του Πάνου Αγγελόπουλου), ο φιλόσοφος θέλει να εμπλουτίσει, να ανανεώσει ή να ανακατευθύνει τη σημειολογία του με τα μέσα της κλασικής ρητορικής, εμπνεόμενος από την «πεποίθηση ότι πολλά χαρακτηριστικά της λογοτεχνίας μας, της διδασκαλίας μας, των γλωσσικών μας θεσμών θα μπορούσαν να φωτιστούν ή να κατανοηθούν με διαφορετικό τρόπο αν γνωρίζαμε σε βάθος (δηλαδή αν δεν λογοκρίναμε) τον ρητορικό κώδικα που έδωσε τη γλώσσα του στην κουλτούρα μας» (σελ. 128-129).

Από την άλλη, υιοθετώντας, ως τη μόνη δυνατή πλέον, μια ιστορική οπτική, ο Μπαρτ επιδιώκει να αποδομήσει την κυρίαρχη «πολιτικο-νομική πρακτική» της ρητορικής, ανά τους αιώνες όσο και στη σύγχρονη αναβίωσή της, για να φτάσει στον γενέθλιο τόπο της ίδιας της λογο-τεχνίας, «εκεί όπου ο θεσμός ρυθμίζει κανονιστικά τον επιτηδευμένο λόγο και κωδικοποιεί κάθε προσφυγή στο σημαίνον» (σελ. 130).

Ετσι, το υπόμνημά του χωρίζεται σε δύο μέρη, ένα διαχρονικό και ένα συστηματικό, αν και οι δύο άξονες αλληλοδιαπλέκονται πέρα από συμβατικές ταξινομήσεις: πολύτιμα ιστορικά στοιχεία υπεισέρχονται στην περιγραφή του «δικτύου» της «ρητορικής μηχανής» (που βασίζεται στην τριανδρία Αριστοτέλης-Κικέρωνας-Κοϊντιλιανός) περιπλέκοντάς την, αν όχι μπλοκάροντάς την, ενώ στο φαινομενικά γραμμικό «ταξίδι» σε επτά σταθμούς της ιστορίας της ρητορικής (Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Κικέρωνας, Κοϊντιλιανός, ελληνιστικά χρόνια, Μεσαίωνας, Νέοι Χρόνοι) παρεμβαίνουν σταθερά μέριμνες συστηματικής φύσης, με κυριότερη την πολυκύμαντη σχέση της ρητορικής με τις άλλες τέχνες του λόγου – μέριμνες που, αν δεν συνθέτουν το blueprint της «μηχανής», πάντως δίνουν μια οιονεί διηνεκή ενότητα στις πολλαπλές μορφές της θεσμικής-κανονιστικής ρύθμισής της.

Ο Μπαρτ εύγλωττα διατυπώνει εξαρχής αυτό το αλληλεπιδραστικό και συγκρουσιακό παιχνίδι ανάμεσα στο έμμονο και το ιστορικά καινοφανές, ανάμεσα σε μια «αρχαιότητα» που επαναλαμβάνεται σαν μοίρα και μια νεωτερικότητα που παραμένει αείποτε φευγαλέα ή και ανεύρετη: «Αρχαία δεν σημαίνει πως σήμερα υπάρχει μια νέα ρητορική· η αρχαία ρητορική αντιτίθεται σε αυτό το νέο που ίσως δεν έχει ακόμα συντελεστεί: ο κόσμος είναι απίστευτα έμπλεος αρχαίας ρητορικής» (σελ. 9).

Πενήντα χρόνια πριν, την εποχή της πρώτης δημοσίευσης αυτού του μικρού αριστουργήματος που παραπλανητικά προβάλλεται σαν σημειώσεις εργασίας, ο συγγραφέας του εξέφραζε τη λύπη του που δεν υπήρχε διαθέσιμο στα γαλλικά κάποιο βιβλίο ή εγχειρίδιο με μια χρονολογική και συστηματική παρουσίαση της αρχαίας και κλασικής ρητορικής, το οποίο θα καθιστούσε αυτομάτως περιττή την έκδοση του δικού του κειμένου. Σήμερα που στα γαλλικά και σε άλλες γλώσσες υπάρχουν αρκετές «ιστορίες της ρητορικής», η αξία του πονήματός του παραμένει όχι μόνο αμείωτη, αλλά επαυξημένη εξαιτίας της ίδιας ακατανίκητης τάσης που περιέστειλε, μετά τη ρητορική, και την ιστορία σε ένα άθροισμα σχημάτων λόγου, μια απλή παράθεση «ρευμάτων» χωρισμένων σε «εποχές», κάτω από το απέραντα συγκαταβατικό βλέμμα του παρόντος.

Το παράλληλο σύμπαν του λόγου που περιδιαβαίνει ο Μπαρτ αναδεικνύεται αντίθετα ως το ζωντανό απωθημένο του «δικού μας» – αντωνυμία που χρησιμοποιείται ξανά και ξανά στο κείμενο σαν προσδιορισμός του πολιτισμού, της γλώσσας και της πολιτικής τού σήμερα. Είναι ένας κόσμος άλλος, περασμένος και αφανής, του οποίου ωστόσο η αποκατάσταση είναι ίσως και η μόνη ελπίδα για να φωτιστεί επιτέλους το σκοτάδι του περίφημου Λόγου μας.