Βιωματικές σημειώσεις και θεωρητικοί αφορισμοί

«Το πιο σίγουρο γνώρισμα του μεγάλου συγγραφέα είναι ότι από παρατηρήσεις που διατυπώνει παρεμπιπτόντως μπορείς να φτιάξεις ολόκληρα βιβλία»

Δύο νέα βιβλία με αφορισμούς, από τη μια, οι βιωματικές σημειώσεις για τη λογοτεχνία και τη ζωή από τη γραφίδα ενός μεγάλου ποιητή, δοκιμιογράφου και μεταφραστή, κι από την άλλη, οι θεωρητικοί στοχασμοί από την πένα ενός μινιατουρίστα πεζογράφου, βιρτουόζου μεταφραστή, κινηματογραφικού και λογοτεχνικού κριτικού αλλά και μικρομηκά κινηματογραφιστή, εγκαινιάζουν νέα σειρά των Εκδόσεων Κίχλη. Ο Τίτος Πατρίκιος και ο Αχιλλέας Κυριακίδης, δημιουργοί με διαφορετικές αφετηρίες και στοχεύσεις, συγκλίνουν στην απόφασή τους να αναζητήσουν καταφύγιο στην απόλυτη οικονομία μέσων και στην ακαριαία ακρίβεια (κάποτε και στην ελαφρότητα) της σύντομης φόρμας και διατύπωσης, και να αποφασίσουν, αντί να χορεύουν ποιητικά ή να βηματίζουν πεζολογικά, να κινηθούν με την ταχύτητα του αφοριστικού λόγου. «Ο διάβολος είναι το κατά προσέγγιση. […] Αντίθετα, η προσπάθεια να σκεφτείς και να εκφραστείς με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια για τα πιο σύνθετα πράγματα είναι η μοναδική έντιμη και χρήσιμη στάση» σημείωνε κάποτε ο Καλβίνο.

Από τους αφορισμούς και τα σκαλαθύρματα του Ροΐδη στους καυστικούς «Στοχασμούς» (1911) του Λασκαράτου και από τα «Σημειώματα στο περιθώριο» του Παλαμά (1928) στις «Σημειώσεις στο Περιθώριο ’68-’69» και (γιατί όχι;) στο «ΥΓ» του Αναγνωστάκη, το είδος γνώρισε και εις τα καθ’ ημάς κάποια άνθηση, αναμένοντας ακόμα τον υπομονετικό φιλολογικό μελετητή του. Το υποδειγματικά συγκεντρωμένο «Λεξικό Νεοελληνικών Παραθεμάτων και Αφορισμών» του Γ. Π. Σαββίδη, αν και ανολοκλήρωτο, είναι προσιτό στον διαδικτυακό κόμβο του Σπουδαστηρίου του Νέου Ελληνισμού, δίνοντας ένα πανόραμα του νεοελληνικού αφοριστικού λόγου λογοτεχνών και ιστορικών προσώπων (15ος-20ός αιώνας). Οσο για την ιστορία και την εξέλιξη του είδους (εγκυκλοπαιδισμός, ηθική και φιλοσοφική διάσταση κτλ.) από την αρχαιότητα (Ιπποκράτης, Πλούταρχος κ.ά.) στις μέρες μας και στις άλλες γραμματολογίες, τι να πρωτοπεί κανείς; Αρκεί να ξεφυλλίσει τους τόμους της σειράς των Εκδόσεων Στιγμή: από τα αποφθέγματα του Ουάιλντ στους αφορισμούς του Κάφκα και από τις σκέψεις του Νοβάλις στον Κράους και τον Λίχτενμπεργκ.

Ο Τίτος Πατρίκιος μπορεί να είναι γνωστός ως ποιητής, αλλά έχει μακρά θητεία και στον πεζό λόγο, είτε ως πρωτότυπος και στοχαστικός πεζογράφος [βλ. τις διηγήσεις «Συνεχές ωράριο» (Κέδρος 2000) ή τις αφηγήσεις «Περιπέτειες σε τρεις σχεδίες», (Κέδρος 2006)] είτε ως δόκιμος μεταφραστής [σημειώνω σχετικά τις «Αναμνήσεις εγωτισμού» (Γνώση 1983) του Σταντάλ και τον «Κύριο Τεστ» (Ολκός 1995) του Βαλερύ]· όσο για τις εννέα ενότητες της προτελευταίας ποιητικής του σύνθεσης («Σε βρίσκει η ποίηση», Κίχλη 2012), εδώ ο ποιητικός λόγος συναντά τον γνωμικό στοχασμό σε μια σειρά ποιήματα ποιητικής και εξομολογητικού τόνου. Οι σημειώσεις του «Πειρασμού της νοσταλγίας», γραμμένες σε άτακτα διαστήματα, μεταξύ 1984 και 2014, κάποιες χρονολογημένες και φανερά αγκιστρωμένες στην εποχή τους, καλύπτουν θεματικά μεγάλο εύρος της καθημερινότητας των ανθρώπων και των πραγμάτων (εξού και ο υπότιτλος του βιβλίου): από τον έρωτα και τις ανθρώπινες σχέσεις ή την κοινωνική και πολιτική ζωή μέχρι την τέχνη της γραφής, την ποίηση και την πεζογραφία ή την ανάγνωση λογοτεχνίας («Οπως συζητιέται το αν ο ποιητής γεννιέται ή γίνεται, το ίδιο μπορεί να συζητηθεί το αν γεννιέται ή γίνεται ο αναγνώστης»). Στο βάθος, συνήθως μια βιωματική αφετηρία, ένα ανοιχτό βιβλίο στα χέρια του ποιητή, μια θολή εικόνα, μια φευγαλέα ανάμνηση, πρόσωπα και καταστάσεις, ιδεολογικά και πολιτικά ζητήματα που τον απασχόλησαν στην πάροδο του χρόνου. Βιωμένες ψηφίδες αφοριστικού λόγου, λοιπόν, οι οποίες, όπως σχολιάζει το σχετικό Δελτίο Τύπου, θα μπορούσε να θεωρηθούν ότι συγκροτούν μια έμμεση αυτοβιογραφία του συγγραφικού/ποιητικού εγώ ως άλλου. Με τη ματιά του ποιητή να κινείται οριακά μεταξύ ιστορίας και μυθιστορήματος («Το ιστόρημα είναι για να θυμάσαι τα περασμένα, συγκρίνοντάς τα με τα σημερινά. Το μυθιστόρημα είναι για να ξανασκέφτεσαι τα σημερινά, αντιπαραθέτοντάς τα στα περασμένα»), ο Πατρίκιος υποκύπτει στον «πειρασμό της νοσταλγίας» (εξού και ο τίτλος) και στρέφεται στο παρελθόν, γνωρίζοντας καλά πως «όταν ύστερα από καιρό ανακαλεί κανείς δραματικά γεγονότα που έζησε, τα βλέπει σαν να τα έζησε κάποιος άλλος». Η γλωσσική απλότητα και καθαρότητα της διατύπωσης γίνεται όχημα για καίριες παρατηρήσεις που εκμεταλλεύονται τις δυνατότητες της γλώσσας και της χαρακτηριστικής κριτικής αντικομφορμιστικής σκέψης του ποιητή, δημιουργώντας απροσδόκητους συνδυασμούς και λογικά παράδοξα, συχνά διαποτισμένα με διακριτικό χιούμορ, όπως, λ.χ., το καίριο ερώτημα που μένει αναπάντητο στη σ. 80: «Ενας προβληματικός ήρωας, όπως τον περιγράφει ο Λούκατς, ο Λυσιέν Γκολντμάν ή ο Ρενέ Ζιράρ […] δηλαδή ένας ήρωας μυθιστορήματος τι κάνει όταν πρέπει να τηγανίσει δύο αυγά, να πάει στο πλυντήριο τα εσώρουχά του, να φωνάξει έναν υδραυλικό ή έναν ηλεκτρολόγο;»

Από την άλλη, ο Αχιλλέας Κυριακίδης, ένας εραστής της απόλυτης αφαίρεσης σε κάθε έκφανση της δημιουργικής του δραστηριότητας. Αν η μικρή φόρμα (το διήγημα ή η ταινία μικρού μήκους) για τον Κυριακίδη στοχεύει «με την ακαριαία δραστικότητά της στην αφύπνιση παρά στη νάρκωση», πολύ περισσότερο αυτό ισχύει για τη συμπυκνωμένη δυναμικότητα των στιγμιαίων αφορισμών του.

Οι δικές του «Σημειώσεις», ακαριαίες, ευφυείς και παιγνιώδεις, αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας περιπλάνησης στον λαβύρινθο της βιβλιοθήκης, σκιαγραφούν αδρά τη δική του, προσωπική θεώρηση του λογοτεχνικού φαινομένου. Αποφθεγματικές ρήσεις, λοιπόν, για τη συγγραφή και την ανάγνωση, τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο («τα πλάνα του Μάρκες και τα κείμενα του Μπέργκμαν»), την ποίηση και την πρόζα («Το μόνο πράγμα που συνδέει την ποίηση με την πεζογραφία είναι η διαφορά τους»), το διήγημα και το μυθιστόρημα, την κριτική αξιολόγηση («Η καλή λογοτεχνία θέτει τα ερωτήματα. Η κακή λογοτεχνία τα απαντά»), τη μετάφραση και το πρωτότυπο («Ολα τα βιβλία είναι μεταφραστέα, αλλά δεν είναι όλα μεταφράσιμα»), τη λογοτεχνία ή την ιστορία της λογοτεχνίας ως απόλαυση και σοβαρό παίγνιο: γιατί, «αν η λογοτεχνία δεν είναι παιχνίδι, την έχουμε όλοι πολύ άσχημα».

Ισως εδώ να οδηγείται στην έσχατη συνέπειά της η πασίγνωστη ρήση του Αργεντινού, σε μετάφραση του ίδιου του Κυριακίδη: «Ποιος ο λόγος να γράψεις ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα, όταν μπορείς να γράψεις την περίληψή του ή, έστω, ένα σχόλιο;», που μπορεί εύκολα να μεταμορφωθεί σε: «Ποιος ο λόγος να γράψεις μια πολυσέλιδη θεωρητική πραγματεία, όταν μπορείς να γράψεις την περίληψή της ή, έστω, ένα σχόλιο;». Ωστόσο, ο Κυριακίδης ήταν μπορχικός πριν γνωρίσει τον Μπόρχες. Οπως φαίνεται και από την πρόσφατη ανθολογία παλαιότερων πεζογραφημάτων του που μόλις κυκλοφόρησε («Μουσική και άλλα πεζά», Πατάκης), όταν γνώρισε τον Μπόρχες βρισκόταν ήδη σε μια πορεία αναζήτησης πειραματικών τρόπων για να ανιχνευτεί η παράλογη και παράδοξη ουσία του μυθοπλαστικού φαινομένου σε όσο το δυνατόν μικρότερο χώρο. Από το 1973 έως σήμερα, το κρυστάλλινα διάφανο στιλ του παραμένει αναγνωρίσιμο: επιλεγμένα ηχοχρώματα, ειρωνεία, παρωδία, αυτοπαρωδία, πυκνό διακειμενικό δίκτυο και, φυσικά, λακωνικό ύφος χαρακτηρίζουν τις καλειδοσκοπικές μινιατούρες του.

Ακόμα και αν ένα συνειδητό ή ασύνειδο πρότυπο θα μπορούσε να ανιχνευτεί στους γεμάτους ειρωνικές νάρκες αφηγηματικούς τρόπους του Μπόρχες, κάλλιστα οι κυριακίδειες «Σημειώσεις» εντάσσονται και στις ελληνικές εκφάνσεις του είδους. Ο φιλέρευνος αναγνώστης θα μπορούσε να ανατρέξει αφενός στο αόρατο έργο του «σνομπ κομψογράφου» Κλέαρχου Γαζή (1908-1987), ο οποίος τόλμησε στη μετάφραση του βιβλίου «Σκέψεις και αφορισμοί» (1955) του Λεοπάρντι να παρεμβάλει λαθραία μεταξύ των αυθεντικών κειμένων και είκοσι έναν δικούς του αφορισμούς που πέρασαν απαρατήρητοι από αναγνώστες, εκδότη και κριτικούς, οι οποίοι δεν κατάφεραν να διακρίνουν τη φωνή του «άσημου εγγαστρίμυθου» από τη φωνή του μεγάλου Ιταλού· αφετέρου, στο προδρομικό έργο του αγνοημένου μεταφραστή Πάτροκλου Γιατρά (; - 1969) και αναφέρομαι όχι στο ανολοκλήρωτο μεταφραστικό του έργο (σπαράγματα μιας μεταφραστικής αναθεώρησης της ελιοτικής «Ερημης χώρας») που θα μπορούσε ν’ αλλάξει την πορεία ολόκληρης της ελληνικής ποίησης, αλλά στο μικρό ανθολόγιο αφοριστικών στοχασμών με τίτλο «Σημειώσεις για την ποίηση» που εμφανίστηκε post mortem (περ. «Το Δέντρο», τχ. 14, Μάιος-Ιούνιος 1980).

Θυμίζω απλώς για χάρη της λογοτεχνικής δικαιοσύνης ότι μία από τις πρωτότυπες μεταφραστικές παρεμβολές του Κλέαρχου Γαζή με τις οποίες τόλμησε «να υπάρξει ως δημιουργός», περιέχεται αυτούσια και στη «Στενογραφία» (Κέδρος 2006) του Κώστα Μαυρουδή, όπως και οι περίφημες σημειώσεις του Γιατρά επανεμφανίστηκαν αργότερα ενσωματωμένες στην πολυσυλλεκτική «Εσθήτα της θεάς» (Στιγμή, 1988) του Νάσου Βαγενά. Με τον ίδιο τρόπο που, κατά περίεργη σύμπτωση, η περίφημη ρήση «Οταν ο αναγνώστης δημιουργεί, ο συγγραφέας σωπαίνει», η οποία εμφανίζεται στη σελ. 8 των «Σημειώσεων» του Κυριακίδη θα πρέπει να αποδοθεί στον γνωστό Αμερικανό μαθητή του Μπόρχες και λογοπαιγνιολόγο Κρίστιαν Γκρέινβιλ, αφού αποτελεί απόσπασμα από δική του μελέτη («Anatomy of a writer» στο «An-aesthetics», Oxford University Press, Λονδίνο 1987, σ. 31,) προφανώς δε η συμπερίληψή του στο καλαίσθητο τομίδιο έγινε εκ παραδρομής, η οποία προκλήθηκε από την κυκλική μνήμη της ανάγνωσης… Οπως και να ’χουν τα πράγματα, καλή και γρήγορη ανάγνωση!