Νωπή μεταφραστική σοδειά, τρία ξεχωριστά παραδείγματα

Δύο εμβληματικά βιβλία της παγκόσμιας γραμματείας, ενδελεχώς προλογισμένα και σχολιασμένα, γύρισαν ανάγλυφα στην ελληνική ο καθηγητής και παθιασμένος φιλόλογος Νίκος Μ. Σκουτερόπουλος και ο ποιητής και δοκιμιογράφος Διονύσης Καψάλης, αντιστοίχως: «Φαίδρος» (εκδ. Πόλις, σελ. 211) του Πλάτωνα και «Αμλετ» (εκδ. Gutenberg, σελ. 240) του Ουίλιαμ Σέξπιρ. Το τρίτο βιβλίο της πρόσφατης μεταφραστικής σοδειάς που επιλέξαμε είναι το ογκώδες μυθιστόρημα του σημαντικού Κουβανού συγγραφέα Λεονάρδο Παδούρα «Αιρετικοί» (εκδ. Καστανιώτης, σελ. 778) που μετέφρασε με ρέουσα ακρίβεια ο έμπειρος μεταφραστής Κώστας Αθανασίου.

Οταν, μ’ άλλα λόγια, η φιλοσοφία, η θεατρική γραφή και η λογοτεχνία πέφτουν στα κατάλληλα χέρια... Μ.Φ.

Ο αριστοτεχνικότερος πλατωνικός διάλογος

Ο «Φαίδρος» είναι ίσως ο αριστοτεχνικότερος και ένας από τους σημαντικότερους πλατωνικούς διαλόγους. Σε αυτόν περιγράφεται μια αυθόρμητη φιλική συζήτηση ανάμεσα στον Σωκράτη και σε έναν γνώριμό του νεότερο συμπολίτη του, τον Φαίδρο· μια συζήτηση που με αφετηριακό και καταληκτικό σημείο θέματα και καταστάσεις των ρητορικών σχολών της Αθήνας του 5ου και του 4ου αι. αναφέρεται ενδιαμέσως και σε άλλες πτυχές του πλατωνικού στοχασμού.

Ο διάλογος χωρίζεται σε δύο διακριτά μέρη: Το πρώτο το αποτελούν τρεις λόγοι για τον έρωτα και μια νηφάλια πρόσωπο με πρόσωπο συζήτηση του Σωκράτη με τον Φαίδρο· όλο το δεύτερο μέρος του διαλόγου έχει αντικείμενο τον τρόπο της σύνθεσης ενός γραπτού λόγου και τη γραφή εν γένει.

Συνιστά έτσι ο Φαίδρος μια κρίσιμη καμπή στο έργο του Πλάτωνα, ένα πέρασμα σε έναν τρόπο γραφής που θα εξεικονίζει την προφορική πρακτική της διαλεκτικής αποτελώντας συγχρόνως ένα είδωλόν της.

Στην Αθήνα του 5ου και του 4ου αι. η ρητορική αποτελούσε βασικό κέντρο της πνευματικής δραστηριότητας. Σε μια κοινωνία όπου η πολιτική δύναμη βρισκόταν στην Εκκλησία του Δήμου και η δικαιοσύνη απενεμόταν από μεγάλα λαϊκά δικαστήρια όπως η Ηλιαία με τους 6.000 κληρωτούς δικαστές που δίκαζε όλες τις ποινικές και πολιτικές δίκες, η ικανότητα του να μιλάει κανείς πειστικά ήταν όρος απαράβατος όχι μόνο για την ατομική επιτυχία και ανάδειξη, αλλά ακόμη και για αυτή την προσωπική επιβίωση.

Προς πλήρωση της ανάγκης αυτής, ενώ αρχικά εξασκείτο πρακτικά, ήδη δεκαετίες πριν από τον Πλάτωνα είχε γίνει αντικείμενο θεωρητικής εξέτασης και υπήρχαν θεωρητικοί της ρητορικής, οι λεγόμενοι ρητοροδιδάσκαλοι.

Ο Πλάτωνας, που παρακολουθούσε στενά τις εξελίξεις σε αυτόν τον χώρο, αναγνώριζε ότι η ρητορική μπορούσε να εξελιχθεί σε αληθινή επιστήμη, εάν εφάρμοζε τις μεθόδους της πλατωνικής διαλεκτικής: Ο ρήτορας έπρεπε να γνωρίζει την ουσίαν και το αληθές σχετικά με τα πράγματα.

Εάν περιοριζόταν απλά και μόνο στην πειθώ θα υστερούσε από τεχνική άποψη και αφετέρου θα ήταν ηθικά κακός. Αντίθετα, σωστός ρήτορας είναι μόνο ο διαλεκτικά ασκημένος φιλόσοφος.

Η εσωτερική οργανική ενότητα του Φαίδρου έγκειται στην κριτική της γραφής. Πιο εύλογο, παρατηρούν σχετικά οι Α. Nehamas-W. Woodruff (1995), είναι να δεχθούμε ότι κύριο αντικείμενο του διαλόγου είναι η ρητορική: η φύση της, ο τρόπος χρησιμοποίησής της και η ενδεχόμενη σχέση της με τη φιλοσοφία.

Ετσι, οι τρεις λόγοι του πρώτου μέρους του διαλόγου αποβαίνουν παραδείγματα ρητορικής δομής προς υποστήριξη των συμπερασμάτων στα οποία καταλήγει στο δεύτερο μέρος. Υπό αυτό το πρίσμα κατανοούμε γιατί στη συνέχεια της συζήτησης ο έρως δεν εμφανίζεται πια ως το κύριο αντικείμενο του διαλόγου.

Κρυφή πρωταγωνίστρια η Αβάνα

Ηρθα για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του Λεονάρδο Παδούρα πριν από πολλά χρόνια, διαβάζοντας τα αστυνομικά του μυθιστορήματα με πρωταγωνιστή τον έκκεντρο αστυνομικό Μάριο Κόντε, όταν αυτός δεν είχε ακόμα εγκαταλείψει την αστυνομία για να αρχίσει να βγάζει τα προς το ζην ως αγοραστής και πωλητής παλαιών βιβλίων.

Αυτό που βρήκα πολύ ενδιαφέρον, πέραν του ότι ο Παδούρα έγραφε μια καλή λογοτεχνία, ήταν η ματιά του στην κοινωνική πραγματικότητα της Κούβας: μια ματιά διεισδυτική, τολμηρή πολλές φορές, αλλά μια ματιά «από μέσα»· η ματιά ενός συγγραφέα που ζει στην Κούβα, δουλεύει στην Κούβα, βραβεύεται στην Κούβα, μια ματιά που μπαίνει σε βάθος χωρίς να δειλιάζει αλλά και χωρίς να υπερβάλλει.

Μια ματιά που δεν ωραιοποιεί την κατάσταση στη χώρα ούτε υποκύπτει στα εύκολα δυτικά στερεότυπα, αυτά που συνήθως περιμένει να διαβάσει ο Ευρωπαίος αναγνώστης για την Κούβα. Μια ματιά που δεν φοβάται να μπει στις λάσπες της πόλης, αλλά το κάνει πάντα με τρυφερότητα και αγάπη, ενίοτε με λύπη αλλά ποτέ με χαιρεκακία ή διδακτισμό.

Ετσι κι αλλιώς, αν ο ένας πρωταγωνιστής του Παδούρα είναι ο Κόντε, η άλλη πρωταγωνίστρια είναι η ίδια η Αβάνα, που από βιβλίο σε βιβλίο ζει και γερνάει μαζί με τον λάτρη της, τον Μάριο Κόντε.

Τα βιβλία του Παδούρα, γεμάτα από φαγητά, γειτονιές, δρομάκια, ιστορικές αναφορές, αργκό, δέντρα, ιστορικά πρόσωπα, απαιτούν για τη μετάφρασή τους μια αρκετά καλή γνώση της πραγματικότητας της Κούβας, κάτι πέρα από την απλή πραγματολογική γνώση των στοιχείων που αναφέρονται στο βιβλίο.

Βέβαια, η πολύχρονη γνωριμία με τον ίδιο τον Παδούρα θυμίζει πόσο πιο όμορφο μπορεί να γίνει το παιχνίδι της μετάφρασης όταν ανάμεσα στον συγγραφέα και τον μεταφραστή υπάρχει μια δημιουργική ανταλλαγή, σε έναν κοινό προβληματισμό μπροστά στα γλωσσικά και πολιτισμικά διλήμματα.

Οι Αιρετικοί είναι το 8ο της σειράς με τον Μάριο Κόντε (στα ελληνικά έχουν εκδοθεί τα τέσσερα). Για άλλη μια φορά με όχημα (με πρόσχημα, μήπως;) μια αστυνομική πλοκή, ο Παδούρα επανέρχεται στα θέματα που τον απασχολούν – θέματα πολλές φορές οικουμενικά, όπως αυτό της ελευθερίας, της ουτοπίας, της ελεύθερης επιλογής, της προσωπικής δέσμευσης ή στράτευσης.

Ο συγγραφέας, μάστορας πάντα στο να πλάθει χαρακτήρες, κινείται πάλι σε πολλαπλούς αφηγηματικούς άξονες, δημιουργώντας τρεις ή τέσσερις διαφορετικές ιστορίες που διαδραματίζονται σε διαφορετικούς τόπους και διαφορετικές εποχές. Δημιουργεί, έτσι, μια σύνθεση που την είχαμε συναντήσει και στον Ανθρωπο που αγαπούσε τα σκυλιά και είναι χαρακτηριστική της εξέλιξης και του ίδιου του Παδούρα ως συγγραφέα.

Αινιγματική νίκη

Ενα κείμενο τετρακοσίων λέξεων για το πώς μετέφρασα τον Αμλετ – αλήθεια, δεν μπορώ να σκεφτώ κάτι δυσκολότερο.

Ενα έργο λόγου δεν μοιάζει ικανό να διεκδικήσει την τελειότητα με την οποία μας επιβάλλεται κάποτε ένα μουσικό έργο, ας πούμε το εκτενές, αργό τρίτο μέρος, το επονομαζόμενο molto adagio, από το 15ο κουαρτέτο εγχόρδων του Μπετόβεν: μια τελειότητα που αποσβολώνει. Δεν έχεις τίποτε να πεις, ούτε χρειάζεται άλλωστε να πεις τίποτε. Δέχεσαι με ευγνωμοσύνη την αναρρωτική του ευεργεσία.

Ενα σύντομο ποίημα ίσως – αυτό, ναι, θα μπορούσε να είναι αποστομωτικά τέλειο, σαν μουσική. Αλλά ένα θεατρικό έργο κάπου 4.000 στίχων, ένα κείμενο ασταθές, σε πολλά σημεία αμφίβολο, που δεν θα γίνει ποτέ τελικό, πόσο τέλειο μπορεί να είναι τελικά; Και όμως είναι.

Από τις πρώτες πρώτες, τις απλούστατες λέξεις του: For this relief much thanks. ᾽Tis bitter cold / And I am sick at heart, ώς τις στερνές του Αμλετ: The rest is silence. Μοιάζει να μην του λείπει τίποτε, ούτε εσύ ούτε η γλώσσα σου. Γιατί και πώς το μεταφράζεις;

Ο Αμλετ συνιστά πραγματική διανοητική τομή στην ιστορία της αυτοσυνειδησίας του ανθρώπου, αν υπάρχει τέτοια ιστορία: μια μεγαλειώδη αλλά αινιγματική νίκη. Εκφράζει «τη βαθύτερη αίσθηση του Σέξπιρ για την ύπαρξή του», γράφει ο Γκρίνμπλατ, «την αντίληψή του για το τι μπορεί να ειπωθεί και τι πρέπει να μείνει ανείπωτο, την προτίμησή του για όσα είναι ασυγύριστα, χαλασμένα και άλυτα παρά για εκείνα που είναι νοικοκυρεμένα, καλοφτιαγμένα και κατασταλαγμένα».

Είναι πλασμένος από πόνο και σκεπτικισμό, από την αδιαφάνεια του κόσμου και του εσωτερικού ανθρώπου, «την αίσθηση των καταλυμένων τελετουργιών και την άρνηση της εύκολης παραμυθίας».

Γιατί να τον μεταφράσεις και πώς;

Σε ιαμβικό πεντάμετρο τώρα πια, αναμφίβολα – σε κανονικό, σχεδόν ανήκουστο μέτρο. Ενας κόσμος εμπειρικά εφικτός για όποιον μετράει αυτή η ρυθμική αναδιαπραγμάτευση ενός αρρύθμιστου νόμου, ριζικά αδιάφορου προς την ηθική περιπέτεια του ανθρώπου. Ενας βαθύτερος λόγος, ακουστός, εκεί όπου συναντώνται όλα τα νερά και ηγεμονεύει η ακροαματική φαντασία.

Και με κάτι επιπλέον σαν θράσος, όψιμο θράσος, πολύ κοντά στο γήρας: να προσπαθήσεις να στήσεις ένα ισοδύναμο μνημείο στη δική σου γλώσσα, ένα μνημείο, όμως, καταδικασμένο να αφανιστεί. Ενας ατελέσφορος αναδιπλασιασμός, το έργο μέσα στο έργο και ο άνθρωπος μέσα στον άνθρωπο, όπως ο κόσμος και η αναπαράστασή του: το σχήμα εν δια δυοίν.

Και η φιλοδοξία να πεις πως όλα αυτά είναι μια «κατασκευή», όπως αξιώνει ένας πρόσφατος ευυπόληπτος ειρμός. Μια «ευγενική φιλοδοξία», ασφαλώς, όπως θα ᾽λεγε ο Καρυωτάκης.

Τετρακόσιες λέξεις ακριβώς.